Broda hebr. zakan (właściwie część twarzy, podbródek, następnie włosy na nim wyrastające), łac. barba. Jak u wszystkich ludów wschodnich, tak i u żydów broda uważała się za zaszczytną ozdobę twarzy. Nietylko jej nie golono, ale starannie pielęgnowano, a jak u nas całuje się ręka[1], lub ramię osoby poważnej, na znak uszanowania, tak u żydów całowano koniec brody (II Reg. 20, 8). Broda oznaczała człowieka poważnego i wolnego; obcięcie zaś przymusowe było znakiem pohańbienia i niewoli. II Reg. 10, 4. jako o najwyższém pohańbieniu opowiada, iż Hanon, król ammonitów, kazał na pół ogolić brody posłom Dawidowym. Prorocy, jako znak najsromotniejszej niewoli przepowiadają: „Każda głowa łysiną, a każda broda ogoloną będzie, a na wszystkich rękach więzy, a na każdym grzbiecie włosienica“ (Jer. 48, 7. Isai. 15, 2. Cf. Ezech. 7, 18). Ztąd i przy Męce Pańskiej jedném z największych upokorzeń było wyrywanie włosów z brody P. Jezusa (Isai. 50, 6. Mat. 26, 27). Zatém idzie, że dobrowolne ogolenie, lub wyrywanie sobie brody, było znakiem najwyższej żałoby (I Esd. 9, 3), uznaniem swego poniżenia. Jeremjasz opowiada (ap. Bar. 6, 30), że w Babilonji kapłani golili głowę i brodę. Z powyższych pojęć o brodzie wynika, że obyczaj ten był symboliczném wyrażeniem, iż ogolony staje się niewolnikiem bóstwa. W tém znaczeniu podstrzygali sobie włosy do koła i golili część brody, stykającą z włosami, [2] moabici i inne ludy pogańskie (Jer. 9, 26. 25, 23.). Prawo Mojżeszowe, aby przeciąć okazję do zabobonu, takiego podstrzygania i golenia zabroniło (Lev. 19, 27. 21, 5). Cf. Spencer, Diss. de lege tonsuram orbicularem prohibente, in Ugolini Thesaur. antiquitt. ss. v. 30. To samo poszanowanie brody jest jeszcze i dziś u ludów wschodnich: przysięgają na brodę. (Coś podobnego widzimy na Zachodzie. W dyplomie z r. 1112, czytamy: Quod ut ratum et stabile perseveret in posterum, praesenti scripto sigilli mei robur apposui cum tribus pilis barbae meae. Ob. Du Cange, Glossar. v. Barba.) O występnym mówią, że shańbił swoją brodę i stał się jej niegodnym; za niektóre występki istnieje kara obcięcia całej, lub części brody, i ta uważaną jest na równi z obcięciem nosa. Co do ludów europejskich, lubo Grecy od czasów Aleksandra W. zarzucili brody, jednak chrześcjańskie duchowieństwo poszło za zwyczajem wschodnim i nosiło brody. Rzymianie wkrótce po Grekach zaczęli się golić: Scypio afrykański miał być pierwszym, który do tego dał przykład. Adrjan cesarz (117 po Chr.) znowu wprowadził noszenie brody. Sławnej długości brodę miał Julian Apostata (361 r.). U innych ludów, tak wchodzących w skład cesarstwa Rzymskiego, jako i nie należących do niego, broda była w poszanowaniu. Ztąd zdaje się, że zwyczaj golenia brody między duchowieństwem nie sięgał dalej za Rzym i Italję; a jak na pomnikach greckich wszystkie osoby są obdarzane brodami, tak przeciwnie, na najdawniejszych malowidłach katakumb rzymskich nawet prorocy Starego Test. (np. Izajasz, Jonasz) są malowani bez (ryciny ob. w dziele Northcote etc. Rome souterraine, n. 3 i 4...).
