Strona:Dzieła M. T. Cycerona tłum. Rykaczewski t. 6 Pisma krasomówcze.djvu/129

jedne przez niego niewynalezione, ale ze sprawy wydobyte i sztuka obrobione, jakiemi są, dokumenta, zeznania świadków, ugody, umowy, wypytania, prawa, uchwały senatu, wyroki w podobnych sprawach zapadłe, odpowiedzi prawoznawców, i inne od mowcy niewynalezione, ale które mu przez sprawę i klientów do rąk są podane. Drugie sam mowca rozumowaniem i wnioskowaniem wynajduje.
 W pierwszych trzeba baczyć na ich dobre użycie, w drugich na wynalezienie. Retorowie, podzieliwszy sprawy na wiele rodzajów, na każdy z nich mnóstwo dowodów podsuwają. Może to przydać się do nauki młodzieniaszków, żeby wiedzieli, skoro im jest sprawa podana, dokąd się udać, zkąd natychmiast gotowe dowody wyczerp nać. Ale jestto znakiem tępego rozumu, iść za strumykami, a źródeł nie szukać; naszemu zaś wiekowi i doświadczeniu przystoi brać ze źródła, czego potrzebujemy, i widzieć zkąd wszystko płynie.
 A naprzód co do dowodów razem ze sprawą mowcy przyniesionych, potrzeba się nad niemi zastanowić i raz na zawsze nauczyć się, jak ich użyć w podobnych sprawach: bo często mówić mamy za dokumentami lub przeciw dokumentom, za świadectwami lub przeciw świadectwom, za wypytaniami lub przeciw wypytaniom, i o innych dowodach tego rodzaju mówić mamy albo w ogólnych pytaniach, albo w szczególnych, kiedy idzie o ściśle oznaczone czasy, osoby i rzeczy. Powinniście (do was to mówię, Kotta i Sulpicyuszu), nad temi dowodami dobrze się zastanowić, żebyście wszystko w razie potrzeby na pogotowiu mieli.
 Długo byłoby tu okazywać, jakim sposobem trzeba albo opierać się na świadectwach, dokumentach, wypytaniach, albo one osłabiać. Wszystko to wymaga miernej tylko zdolności, ale wielkiej wprawy, sztuki zaś i prawideł tyle tylko, żeby okrasą słów te oschłe szczegóły przyozdobić.
 Dowody drugiego rodzaju, które mowca z siebie wydobyć powinien, nie są także trudne do wynalezienia, ale wyciągają gładkiego i jasnego wyłuszczenia. W każdej tedy sprawie na dwie rzeczy baczyć trzeba, naprzód co, potem jak powiedzieć mamy. Pierwsza, która zdaje się zależeć na prawidłach sztuki, potrzebuje bez wątpienia onej pomocy; ale dosyć jest mieć