Strona:PL Adam Próchnik - Ku Polsce socjalistycznej dzieje polskiej myśli socjalistycznej.pdf/28

panujących w zaborze rosyjskim prowadzi do bezwzględnych represyj, niszczących ruch robotniczy. „Związkowcy“ widzieli natomiast możliwość rozwinięcia na szerszą skalę, może nawet napół legalnie, ruchu ekonomicznego, prowadzącego walkę codzienną z kapitałem. Na dalszym jakimś etapie dopiero ruch ten miał się przekształcić z czysto ekonomicznego na ekonomiczno-polityczny.
 3) W śród zwolenników walki politycznej, skupionych w „Proletarjacie“ istniał jednak spór co do metod tej walki. Byli przeciwnicy i zwolennicy stosowania teroru. Mniejszość godziła się na teror ekonomiczny i obronny, ale odrzucała teror polityczny. Większość chciała stosować wszystkie rodzaje teroru. W sierpniu 1891 r. przeciwnicy teroru politycznego dokonali rozłamu i stworzyli odrębną partję „Zjednoczenie“. 4) Oprócz tego istniała jeszcze na emigracji grupa socjalistów narodowych, stanowiąca przedłużenie „Ludu polskiego“, grupa skupiająca się koło pism „Przegląd Socjalistyczny“ i „Pobudka“ i łącząca hasło niepodległości z hasłami socjalizmu.
 Trzy były więc główne punkty sporne w ówczesnym ruchu socjalistycznym: 1) ekonomizm czy walka polityczna, 2) sprawa teroru, 3) sprawa niepodległości. Represje stosowane zarówno przeciw „Proletarjatczykom“, jak i „Związkowcom“, starcia zbrojne z wojskiem i policją (w Łodzi), niemożność ukonstytuowania się ruchu ekonomicznego, jako ruchu tolerowanego przez rząd, przekonały wszystkich o konieczności prowadzenia walki politycznej. Sprawa teroru straciła aktualność, albowiem w ówczesnej sytuacji była one raczej teoretyczną, gdyż zwolennicy teroru, nie zamierzali go stosować podówczas jako metody, i nikt nie uważał teroru za główny środek walki. Sprawa zaś niepodległości, od czasu upadku koncepcji bliskiej rewolucji politycznej w sojuszu z rosyjskim ruchem rewolucyjnym, wyglądała zgoła inaczej. Międzynarodowcy z „Proletarjatu“ widzą, że większa dojrzałość społeczna i polityczna polskiego proletarjatu mogłaby mu ułatwić walkę wyzwoleńczą, gdyby nie związek z zacofanym społecznie i politycznie organizmem Rosji. Widzą dalej, że niewola polityczna tamuje rozwój świadomości klasowej. Zdobycie więc niepodległości będzie ważnym etapem w walce o socjalizm, etapem przyśpieszającym rewolucję społeczną. Kilku publicystów socjalistycznych zaczyna więc głosić, że hasło niepodległości winno stać się dążeniem programowem polskiego obozu socjalistycznego, wychodząc z punktu widzenia socjalizmu. Propagują to zwłaszcza Stanisław Mendelson (zwolennik „Proletarjatu“) i Stanisław Grabski (zwolennik „Związku“).
 W ten więc sposób okres ścierania się różnych kierunków prowadzi do ustalenia wspólnych założeń ideowych i taktycznych. Rozwiały się po kolei złudzenia, które prowadziły dotąd socjalizm polski na manowce, złudzenie o rychłej rewolucji społecznej, złudzenie o rychłej rewolucji terorystów rosyjskich, złudzenie ekonomizmu. Kończył się zatem okres dojrzewania myśli socjalistycznej w Polsce, a przed ruchem socjalistycznym w Polsce stawały dwa zagadnienia: 1) ustalenie programu, który byłby owocem tych doświadczeń i przemyśleń, 2) zjednoczenie ruchu socjalistycznego.