Trzecia płeć/4

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Tadeusz Dołęga-Mostowicz
Tytuł	Trzecia płeć
Rozdział	4
Wydawca	Towarzystwo Wydawnicze „RÓJ”
Data wyd.	1937
Druk	Zakłady Graficzne „FENIKS“
Miejsce wyd.	Lwów
Źródło	Skany na Commons
Inne	Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cały tekst Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI
Indeks stron

›››

[131]

ROZDZIAŁ IV.

 — Popełniła pani błąd — zaczął Minz, niechętnym ruchem wskazując Annie krzesło — otrzymałem dziś jeszcze dwa zażalenia, zaś państwo Ropczyccy żądają zwrotu sumy wpłaconej za wycieczkę, gdyż wrócili osobno i na własny koszt.
 — Z punktu widzenia prawa... — zaczęła Anna.
 — W interesie niema takiego punktu widzenia, gdy chodzi o klienta — niegrzecznie przerwał Minz. — Ropczycki jest prezesem związku ziemian na Kujawach, ma szerokie stosunki i nie tylko trzeba mu będzie zwrócić te pieniądze, lecz będę musiał osobiście go przeprosić. Rozumie pani? Zresztą trzy dni temu nikt inny, tylko właśnie pani dowodziła mi tu, że formalistyka prawna jest dobra dla urzędów państwowych. Chodziło wówczas o przegapienie wizy zbiorowej na tranzyt przez Czechosłowację. A teraz wyjeżdża mi tu pani z prawem.
 Sapał coraz głośniej i mówił coraz grubszym basem, co było nieomylnym znakiem, że z wysiłkiem panuje nad swą irytacją. Anna bała się go w takich chwilach, nie mogła jednak z pokorą całej winy przyjąć na siebie.
 — Wtedy było co innego — bąknęła.
 — Właśnie — stuknął grubym palcem w biurko — nie o to zresztą chodzi. Wenecka wycieczka przyniosła „Mundusowi“ takie straty w opinji publicznej, że wprost nie wiem, kiedy zdołamy to zatuszować. Ostrzegałem panią przed powierzeniem kierownictwa wycieczki człowiekowi, który nie ma najmniejszego pojęcia o tych sprawach.
 — Jest niezwykle inteligentny, panie dyrektorze, a pozatem nie wiem, czy jest w Polsce ktoś, kto lepiej znałby Wenecję i całe wogóle Włochy.
 — Mówiłem już pani wtedy — zmarszczył brwi [132]Minz — tu potrzebna była nie inteligencja i znawstwo, lecz spryt, orjentacja, energja i znajomość tego rodzaju imprez. To niesłychane! Zmuszać ludzi do nocowania na dworcu, wpakować ich do takich autocarów...
 — Zmieniono rozkład jazdy...
 — Od tego jest przewodnik, by wszystko zawczasu zbadać!... Skąd wogóle pani go wytrzasnęła?!
 Anna zbladła i zacięła usta:
 — Pan dyrektor wyraża swoje niezadowolenie słowami takiego gatunku, że... daruje pan...
 — Nie chciałem, do licha, pani obrazić — hamował się Minz.
 — Znikąd go nie wytrzasnęłam. Przed trzema miesiącami ubiegał się o to właśnie stanowisko, które pan mnie powierzył. Ponieważ zaś znajduje się w nader trudnych warunkach materjalnych...
 — Nie jesteśmy instytucją filantropijną. Zechce pani o tem pamiętać. Ani filantropijną, ani klubową, czy... tam... buduarową. Tu nie ma znaczenia, czy ktoś jest biedny, czy bogaty, czy jest przystojny, sympatyczny, czy gra w bridża, czy na flecie! To jest obojętne!
 — Jednak właśnie pan dyrektor zalecił wybieranie na przewodników ludzi towarzysko obytych i sympatycznych — zauważyła z triumfem.
 — Owszem, ale to jest drugorzędne i bardzo mi hm... przykro, że pani, jako kierowniczka działu tak odpowiedzialnego, tego nie zauważyła.
 Annie mocniej zabiło serce:
 — Aha — pomyślała — o to chodzi. Dlatego przyczepił się do weneckiej wycieczki i do Dziewanowskiego, że chce dać mi dymisję...
 Przeraziła ją ta myśl. Dymisja, utrata posady właśnie teraz, byłaby zupełną katastrofą. Należało się bronić, należało za każdą cenę zostać. I w chwili, gdy to skonstatowała, nie mogła się powstrzymać, by nie [133]stanąć w obronie swej ambicji, chociaż wiedziała dobrze, że może tem zaszkodzić sobie jeszcze bardziej.
 — Jeżeli nawet popełniłam błąd, pan dyrektor zrobił to również, powierzając tak odpowiedzialne stanowisko tak nieodpowiedzialnej osobie, jak ja.
 Wypaliła to jednym tchem, nie patrząc na dyrektora. Minz aż podskoczył w fotelu:
 — Co pani mówi?...
 — Mówię, że widocznie nie nadaję się na to stanowisko. Ludzie, angażujący nieodpowiednich podwładnych, nie nadają się do ról kierowniczych.
 Zerknęła ostrożnie na Minza. Jego szeroka twarz z wysoko podniesionemi brwiami i z otwartemi ustami wyrażała największe zdumienie. Anna nie miała już wątpliwości, że wyjdzie z tego gabinetu z wymówieniem posady. Trzeba zatem było brnąć dalej. Już chciała powiedzieć, że za osiemset złotych i tak zadużo pracuje, gdy Minz się odezwał:
 — Widzi pani. Z tego, co od niej usłyszałem, powinienbym wyciągnąć daleko idące konsekwencje... hm... Jeżeli nie zrobię tego, to jedynie dlatego, że jestem w pewnej mierze wyrozumiały... hm... Dziwi mnie tylko jedno: pani nie zdaje sobie sprawy z tego, że popełniła błąd! Nie czuje pani wcale, że powinna za to co robi ponosić całą odpowiedzialność. Gdyby miała pani większe poczucie odpowiedzialności, nie ryzykowałaby dobrem imieniem firmy dla własnej przyjemności dopomagania choćby najsympatyczniejszemu dla siebie człowiekowi. Więcej pani powiem: żaden mężczyzna nie zrobiłby tego. Jeżeli ja zaangażowałem panią, to złożyły się na to różne okoliczności... hm... W każdym razie nie pani uroda, czy wdzięk... hm... jakkolwiek trudno zaprzeczyć ich istnieniu... Zrobiłem próbę, która się nie powiodła... hm...
[134] Anna czuła, że jeszcze chwila i nie zdoła powstrzymać łez:
 — Mogę ustąpić... — powiedziała drżącym głosem.
 — Nie o to chodzi — stanowczo przerwał Minz — chcę tylko, by pani zrozumiała, że nie mogę mieć nadal zaufania do jej poczucia odpowiedzialności. Dlatego od dziś dnia proszę, by zechciała mi pani każdorazowo przedstawiać kandydatów na przewodników. Hm... i wogóle wszelkie personalne sprawy proszę mi przedkładać do decyzji. Sądzę, że takie ograniczenie pani kompetencyj zostanie przez nią samą uznane za słuszne.
 Anna nic nie odpowiedziała. W gruncie rzeczy nie czuła się tem wcale dotknięta. Nie zależało jej bynajmniej na takich rzeczach. Minz chrząknął i dodał:
 — Co zaś dotyczy reszty wynagrodzenia dla tego, jak mu tam... Dziewanowskiego, to jest wykluczone. Asygnaty nie podpiszę. Zechce ją pani zniszczyć. I tak dostał niestety zadużą zaliczkę. Właściwie powinien jeszcze zapłacić karę.
 — Jestem przekonana — zauważyła Anna — że pan Dziewanowski zwróci się do Sądu Pracy i sprawę wygra.
 — Możliwe. Dobrowolnie mu nie zapłacę.
 — Przyjdą koszty sądowe.
 — To trudno.
 Anna była zrozpaczona. Wiedziała z całą pewnością, że Marjan za żadne skarby do sądu się nie zwróci. Chciał przecie oddać nawet zaliczkę. Tymczasem pozostałe trzysta złotych miały już swoje ścisłe przeznaczenie. Były wprost konieczne: kołnierz do futra, rękawiczki, przynajmniej sześć koszul i najpilniejszy kapelusz. Ostatecznie, rękawiczki przyjmie od niej, ale koszule i kołnierz... Już dwa razy przesyłała Minzowi [135]asygnatę do podpisu. Myślała, że w pośpiechu nie zauważy. Postanowiła targować się:
 — Obiecałam mu, że jeszcze w tym tygodniu dostanie. Może wypłaci mu pan dyrektor chociaż dwieście? Bądź co bądź...
 — Ani grosza — stanowczo przerwał Minz.
 — Stawia mnie pan w nadwyraz przykrem położeniu.
 Minz oburzył się:
 — Pani sobie żartuje?!... Jest pani urzędnikiem Towarzystwa Mundus, a że to pani prywatny znajomy, to mnie nic nie obchodzi. Jeżeli zaś pani chce... nie mogę hm... zabronić jej wypłacić tę kwotę z własnej kieszeni.
 — Będę musiała to zrobić.
 — Proszę bardzo.
 — Nie rozporządzam jednak taką sumą. Czy mogłabym prosić pana dyrektora o zaliczkę?... Spłacę ją w ciągu trzech, w ciągu dwóch najbliższych miesięcy.
 — Nie, proszę pani. W innych warunkach nie odmówiłbym, ale teraz wogóle dziwię się, że mogła pani spodziewać się tego po mnie.
 — Przepraszam pana dyrektora — wstała z oficjalną miną, skłoniła się sztywno i wyszła.
 Oczywiście w uporze Minza musiało coś tkwić. Anna przypomniała sobie teraz, co razu pewnego mimowoli doleciało ją z rozmowy koleżanek. Twierdziły, że „Minz kocha się w Leszczowej“ i że dlatego zwolnił Komitkiewicza. Może to być wierutne głupstwo, nie jest jednak wykluczone, że skądś dowiedział się o Marjanie...
 — Mój Boże — myślała — skąd ja wezmę te pieniądze?
 Ciotka Grażyna nie ma, Żermena nie pożyczy, pozostawała tylko Wanda, lecz zwrócenie się do niej byłoby czemś ohydnem. Jeszcze przedwczoraj mogłaby prosić Kubę. Pomimo ciężkich czasów i kosztów sprawy [136]rozwodowej napewno znalazłby dla niej te trzysta złotych. Ale dziś nie mogła już o tem nawet myśleć. Z takim głuptasem... Gotówby podobną prośbę wziąć za zachętę do dalszej aktywności. No i ta aktywność!...
 Anna na samo wspomnienie nie mogła się powstrzymać od uśmiechu. Bo wszystko to było bardziej komiczne niż obrzydliwe. Zaczęło się coś w tydzień po wyprowadzeniu się Żermeny. Kuba przyszedł do pokoju Anny z poważną i bolesną miną. Zapytał, czy nie przeszkadza, usiadł i nieznacznie podłubawszy w nosie oświadczył, że jest życiowym bankrutem, że Żermena porzuciła go samotnego w haniebny sposób, że czuje się nieszczęśliwy. Na uwagę Anny o przemijaniu tego rodzaju depresyj chrząknął i powiedział:
 — Gdybym miał taką żonę, jak ty... Ty nie postąpiłabyś jak Żermena...
 Wyjął z kieszeni pudełeczko z miętowemi pastylkami, zjadł jedną, bardzo szybko ruszając szczęką, (jedzenie było jedyną czynnością, którą wykonywał szybko), poczem zapytał:
 — A ty, ty też musisz się czuć samotnie?... Mąż w Poznaniu. Ja zawsze uważałem, że on ciebie nie kocha.
 — Skądże ten wniosek?
 — Pozwolił ci odjechać.
 — To była konieczność — wzruszyła ramionami Anna.
 — Ja za żadne skarby nie pozwoliłbym.
 Przysunął się do niej tak, że zaleciał ją odór nieświeżego oddechu i mięty.
 Jednocześnie Kuba nieśmiałym, ale zdecydowanym ruchem położył dłoń na jej nodze.
 — Takie masz nóżki — westchnął.
 — Zwarjowałeś, Kubusiu! — zaśmiała się rozbawiona.
[137] — Dlaczego?
 — Mam wrażenie, że się do mnie zalecasz.
 — I cóż w tem nienormalnego? Jesteśmy oboje samotni, pod jednym dachem... Ty zawsze bardzo mi się podobałaś, a przecież lubisz mnie, prawda?... Prawda?...
 Przesunął dłoń wzdłuż łydki i Anna zauważyła, że ma brudne paznokcie.
 — Przestań — powiedziała łagodnie i stanowczo — weź rękę i zachowuj się przyzwoicie.
 — Dlaczego, dlaczego — powtarzał i dysząc coraz szybciej przygarnął ją do siebie. Jednocześnie nagłym ruchem wpakował rękę pod suknię. Jakie to było wstrętne. Powyżej pończochy uczuła dotyk lepkawej spoconej dłoni. Odepchnęła go z całej siły i zerwała się na równe nogi:
 — Wynoś się zaraz. Zachowujesz się, jakbyś był pijany — zawołała.
 — Co ci szkodzi — bełkotał — Anko, co ci szkodzi?...
 — Jesteś wstrętny, wynoś się zaraz. Nigdy nie przypuszczałam, że może mnie to od ciebie spotkać. Wynoś się.
 Kuba stał z bezradnie opuszczonemi rękami i z lekko obwisłą wargą.
 — Zostaw mnie samą! Proszę cię!
 — Aha, widzisz! — wyciągnął wskazujący palec gestem upomnienia — ty sama się palisz! Oczywiście! Palisz się! Zobacz w lustrze. Masz ot takie rumieńce. I nie udawaj, że ci się nie chce!
 Anna na mgnienie osłupiała i wybuchła głośnym, szczerym śmiechem. Kubuś wyglądał tak zabawnie, że był wprost karykaturalny. I Boże, jakiż naiwny. Bez ceremonji wypchnęła go za drzwi. Przez cały dzień namyślała się, czy nie powiedzieć o wszystkiem jego matce, lecz doszła do przekonania, że sprawiłaby jej tem [138]ogromną przykrość, i to całkiem niepotrzebnie. Kuba zachowywał się normalnie: przy kolacji jadł nieestetycznie, drapał się po różnych peryferjach ciała, dłubał w zębach i wciąż miał brudne ręce. Na Annę wcale nie zwracał uwagi.
 Już myślała, że wyperswadował sobie amory, gdy około dziesiątej wieczór, kiedy pani Grażyna udała się na spoczynek, Anna usłyszała skrzyp klamki. Właśnie rozbierała się. Prędko narzuciła szlafrok, w samą porę, gdyż wszedł bez pukania.
 — Kuba — krzyknęła głośnym szeptem — proszę natychmiast wyjść, natychmiast!
 Nie ruszał się z miejsca, wpatrując się w nią wyłupiastemi oczyma. W wygniecionej i niedopiętej pidżamie wyglądał odrażająco i pociesznie. Kłaki czarnego włosia na piersi sprawiały wrażenie czegoś niechlujnego i zapuszczonego.
 — Wyjdź zaraz! — powtórzyła Anna.
 Nagle, najniespodziewaniej rzucił się przed nią na kolana:
 — Anko! — bełkotał — Anko — ja ciebie stanowczo kocham... Ja bez ciebie nie wytrzymam... Ja jestem taki nieszczęśliwy!... Anko... nie odpychaj mojej miłości!...
 — Ależ Kuba! — przestraszyła się — oszalałeś?!
 — Pokochaj mnie — chwycił ją za nogi i przycisnął głowę do jej kolan — pokochaj, no co ci szkodzi, ja ciebie kocham...
 Silnem szarpnięciem wyrwała się. Była przekonana, że dostał pomieszania zmysłów. Sama nie wiedziała co ma zrobić.
 Kuba nie podnosząc się z klęczek zakrył twarz rękami i zaczął szlochać. Naprawdę płakał, a łzy ściekały mu po palcach.
 Zaczęła łagodnie tłumaczyć mu, że powinien wziąć [139]bromu i położyć się, że jest zdenerwowany, że trzeba panować nad sobą i nie pleść takich głupstw. Mówiła długo i, jak sądziła, przekonywująco. Kuba zdawał się słuchać z uwagą. Przestał płakać, otarł rękawem mokrą twarz i wstał. Przez chwilę rozglądał się niezdecydowanie, jakby mierząc odległość dzielącą go od Anny, która przezornie stała za stolikiem, wreszcie westchnął:
 — To trudno... Pójdę. Dobranoc.
 Odetchnęła z ulgą i już bez obawy podała mu rękę. Zapóźno zorjentowała się, że był to podstęp. Chwycił ją z całych sił w pasie i zaczął całować po twarzy i po szyi. Było to tak niespodziewane, że aż straciła oddech.
 Sapiąc i ściskając coraz mocniej, przewalił się z nią na łóżko. Wówczas krzyknęła głośno:
 — Ciociu! Ciociu!
 To wystarczyło. Puścił ją natychmiast i prędko wyszedł z pokoju. Anna długo nie mogła zasnąć. Przedewszystkiem zamknęła drzwi na klucz, co okazało się uzasadnioną ostrożnością, gdyż po upływie niespełna godziny usłyszała kilkakrotne naciśnięcie klamki.
 Niebywały ten atak śmieszył ją poza wszystkiem innem. Nigdy nie wyobrażała sobie, by jakikolwiek mężczyzna, bodaj taki głuptas, jak Kubuś, takich się chwytał sposobów dla uwiedzenia kobiety: płakał! Mówił o miłości!... Widocznie w prędkim czasie chciał wypróbować wszystkie znane sobie sposoby od namowy do zwykłej kopulacji, poprzez miłość i litość aż do gwałtu i przemocy.
 Pomimo wszystko nie była nań obrażona i nie bała się go wcale. Zamało wogóle mógł wchodzić w rachubę. Ponieważ jednak nazajutrz ciotka Grażyna wyjechała do Torunia, rzecz zaczęła się inaczej przedstawiać. Po przyjściu na obiad Anna zauważyła, że klucz od drzwi jej pokoju zniknął. Był to oczywiście nowy pomysł oblężniczy poczciwego Kubusia. Na taką jednak sytuację [140]Anna nie chciała się narazić. Nie wątpiła, że w jakiś sposób potrafiłaby dać sobie radę, lecz przejmowała ją wstrętem sama myśl, że może ponownie stać się przedmiotem czegoś tak wulgarnego, jak atak pożądliwości Kuby.
 Długo zastanawiała się, gdzie przenocować. Najznośniej byłoby zaprosić się do Szczedroniów, nie zrobiłaby jednak tego za żadne skarby. Ostatecznie jedną noc można spędzić w hotelu. Koszt kilkunastu złotych w obecnych warunkach nie był jednak do zlekceważenia. Przez chwilę zatrzymała się przy myśli o pokoju Marjana, lecz natychmiast odrzuciła tę ewentualność: on sam byłby tem zaskoczony, a może nawet komentowałby to zupełnie inaczej. Gotówby podejrzewać ją, że chwyta się takiego wybiegu, w nadziei, że noc razem spędzona doprowadzi wreszcie do radykalnej zmiany. Nie, to do niczego. Tembardziej, że Marjan krępowałby się służącej, krępowałby się z powodu różnych braków w urządzeniu mieszkania, no i przykro byłoby mu napewno, gdyby Anna spotkała naprzykład w przejściu do pokoju kąpielowego jego stryjenkę.
 Pani Dziewanowska wprawdzie nie wtrącała się nigdy do ściśle prywatnych spraw Marjana, ale trudno przypuścić, by tego typu „zadomowienie się“ obcej kobiety zechciała tolerować. I tak właściwie mówiąc robiła mu łaskę, dając darmo mieszkanie i utrzymanie. Anna zaś nie zrobiłaby niczego, co mogłoby pogorszyć i tak bardzo skromne warunki materjalne Marjana. Przecie jak dziecko cieszyła się, gdy mogła mu zrobić tę podróż do Wenecji. Całemi dniami obmyślała przeznaczenie dla każdych pięciu złotych, które zarobi dzięki tej wycieczce.
 A teraz ten Minz... To jednak zły człowiek. Może nie zły, ale oschły i nieuczynny. Że jakieś głąby, snoby, nowobogaccy i t. p. kręcili nosem na organizację [141]wycieczki, to już zupełnie zapomniał, że oni wszyscy razem wzięci nie są warci jednego palca takiego człowieka, jak Dziewanowski!...
 Jednak muszę, muszę koniecznie — powtarzała sobie co kilka minut — wydobyć dlań te trzysta złotych.
 Ponieważ jednak nie mogła nic wymyśleć, popadła w przygnębienie. Wszystkie sprawy biurowe stały się nagle ciężkie, nudne i obojętne. Automatycznie wynotowywała daty i godziny z rozkładów kolejowych, niechętnie obliczała rabat, udzielany Mundusowi, przerzucała stosy prospektów i korespondencyj.
 A tak dobrze wszystko sobie ułożyła: trzy lub cztery razy w roku Marjan zarobi ekstra po kilkaset złotych i będzie miał przyjemne zajęcie, które oderwie go od tego samobójczego trybu życia w czterech ścianach. Uplanowała, że dzięki częstym wyjazdom pozbędzie się skłonności do apatji, że zarówno pod względem psychicznym, jak i fizycznym doskonale mu to zrobi.
 A tymczasem teraz nie mogło być mowy o powtórnem wysłaniu go na wycieczkę. Minz za nic się na to nie zgodzi. Tak, póki rządzi tu Minz, wszystkie plany są nieaktualne. Życie jednak jest naprawdę ciężkie i bezlitosne...
 Wybiła szósta i do boksu weszła panna Kostanecka z teczką do podpisu pod pachą.
 — Już szósta, proszę pani — powiedziała wesoło.
 Anna westchnęła i jednakowym ruchem pióra stawiać zaczęła pod stempelkiem wprawne litery: Anna Leszczowa, Anna Leszczowa, Anna Leszczowa... Dopiero przy końcu teczki przypomniała sobie, że należy przejrzeć listy... Buba jest bardzo miła, ale robi dużo błędów przez roztrzepanie.
 — Czemu pani jest dziś taka smutna? — współczująco odezwała się Buba.
[142] — Któż z nas nie ma zmartwień — znowu westchnęła Anna — zmartwień, kłopotów...
 — Pani ich mieć nie powinna — oburzyła się Buba.
 — Owszem mam. Naprzykład nie mogę dziś nocować w domu... Remont, mały remont, a nie cierpię hotelu.
 — Pani Anno! — klasnęła w ręce Buba.
 — Co się stało?
 — Kochana, droga pani Anno! Ależ to świetnie, to świetnie. Nie, pani mi tego nie odmówi! Prawda?
 — Ależ czego nie odmówię? — nie mogła powstrzymać uśmiechu Anna.
 W gruncie rzeczy bardzo lubiła Kostanecką, najbardziej ze wszystkich panien w Mundusie. Zdawała sobie sprawę, że to jeszcze gąska, że jako pracownica ma poważne wady, że jest pozatem dość próżna, lecz Buba miała tyle wdzięku, że ten rekompensował strony ujemne z nawiązką.
 — Droga pani Anno — chwyciła ją Buba za rękę — droga pani, niech mi pani zrobi tę łaskę i przenocuje u nas. Mamusia bardzo, ale to bardzo się ucieszy, ja jej tyle o pani opowiadałam. Obie kochamy, wprost kochamy panią. Ja wcale nie przesadzam. Zrobi to pani dla mnie, błagam panią?!
 — Sama nie wiem — zastanowiła się Anna.
 — Błagam!
 — Czy nie sprawię swoją gościną dywersji...
 — Żadnej, absolutnie żadnej. Mamy dość duże mieszkanie, są pokoje gościnne, ale jeżeli pani pozwoli, to ja będę taka szczęśliwa, jeżeli zechce pani zanocować w moim. Zrobię wszystko, żeby pani było wygodnie. Zresztą, jak pani każe, tylko proszę nie odmawiać!
 Anna nie miała lepszego wyboru i zgodziła się. Drobne objekcje, jakie jeszcze miała, zostały ze strony Buby w bardzo kulturalny sposób usunięte. Mianowicie [143]w niespełna kwadrans po ich rozmowie zadzwoniła do Anny pani Kostanecka z całą serdecznością powtarzając zaproszenie córki.
 — Pójdziemy wprost z biura do nas — zapowiedziała Buba — prawda?
 — Właściwie musiałabym wstąpić po niektóre rzeczy.
 — Nie, nie, nie trzeba. Już tam wszystko dla pani przygotowane.
 — Nawet szczotka do zębów? — zaśmiała się Anna.
 — Ależ oczywiście.
 Przed wyjściem Anna zatelefonowała do Dziewanowskiego, lecz nie zastała go w domu. W ostatnich czasach zdarzało się to dość często, odkąd jego siostra zamieszkała w Świdrze i zapraszała do siebie Marjana na cały dzień. Anna nie znała Ireny Dziewanowskiej. Niezbyt też dużo o niej wiedziała, gdyż Marjan nie lubił mówić o siotrze, ani o pozostającym pod jej opieką biednym Kazimierzu. Tylko od czasu do czasu wspominał, że stan zdrowia jego starszego brata wciąż się pogarsza, że melancholja robi niebezpieczne postępy a w urwanych nogach zaczyna się próchnica kości. Z nielicznych wzmianek o Irenie mogła wywnioskować, że ta również przeszła jakąś tragedję, która w fatalny sposób odbiła się na jej psychice.
 Anna nigdy tego nie powiedziała, lecz była przeświadczona, że wszystkim nieszczęściom w rodzinie Marjana, jego własnej niezaradności, kalectwu Kazimierza i tragedji Ireny winna była ich matka i owa potworna miss Trusby. Anna zbyt kochała jasną choć mglistą pamięć własnej matki, by nie cofać się z szacunkiem przed robieniem jakichkolwiek zarzutów nieboszczce pani Dziewanowskiej.
 Gdy Marjan jednak opowiadał z właściwym sobie spokojem, jak im, nieletnim dzieciom matka kazała [144]asystować przy porodzie, jak musieli codziennie pod komendą miss Trusby odbywać razem gimnastykę całkiem nago — ogarniało ją uczucie przerażenia. Wolnomyślność matki, jej działalność rewolucyjna — wszystko to było nawet piękne. Ale przeprowadzanie tego rodzaju eksperymentów na własnych dzieciach...
 Tu przed oczyma Anny, jak żywa, stawała jej własna śliczna kruszynka.
 Nie. Tego nie mogła zrozumieć. Ona, Anna, nie umiałaby z zimną aprobatą patrzeć na błędy swojej córki, nie umiałaby popchnąć swego syna, zaledwie młodzieniaszka, na barykady, gdzie bomba urwie mu stopy!
 Miss Trusby, ta obrzydliwa skostniała w doktrynerstwie stara panna była winna wszystkiemu.
 Nieraz w wyobraźni Anny stawały te dwie stare i surowe kobiety, gdy nocą wyprawiały nieszczęsnego Kazika z bombą na pokrwawioną ulicę, na pewną śmierć. Nie, dla największej, dla najszczytniejszej idei tego zrobić nie wolno! To jest przeciwne życiu.
 Tu Annie przypomniał się rok 1920-ty. W krótkiej sukience stała na Krakowskiem Przedmieściu obok ciotki Grażyny. W ręku trzymała kwiaty i oczy miała pełne łez. W upale, środkiem ulicy szły miarowym krokiem szeregi. Na śmierć!
 — Idą umrzeć za ojczyznę — mówiła dumnie pani Grażyna.
 — Zwycięstwo! — krzyczały wokół głosy. — Na front! Na wroga!
 I zewsząd sypały się kwiaty, pod ciężkie zakurzone buty, na stalowe hełmy i garby plecaków. Anna też rzuciła im swoje pod nogi, lecz ręce jej tak drżały, że kwiaty rozsypały się tuż przy brzegu.
 — Na wroga! Za ojczyznę — krzyczały wysokie podniecone głosy.
 Rozejrzała się: tłumy kobiet o rozpłomienionych [145]oczach, z wypiekami na policzkach: tak, to one, one wszystkie wysyłają tych chłopców na śmierć... Wieczorem tegoż dnia pani Grażyna wymówiła dom siostrzeńcowi swego męża. Anna lubiła Władka i często z nim wówczas rozmawiała. Władek uchodził za cynika, a że nie miał prawej ręki, ciotka Grażyna twierdziła, że dlatego właśnie nienawidzi wojny, że sam nie może stanąć w szeregach obrońców.
 Władek powiedział wtedy:
 — Cioci się zdaje, że cioci i wszystkim innym kobietom chodzi o ideę, o ojczyznę i tak dalej. To tylko głos plazmy: chcecie, by mężczyzna był dziki, krwiożerczy, by mordował i palił, a gdy będzie już dostatecznie zwierzęciem, przesiąkniętem zaduchem krwi, wtedy otworzycie dlań ramiona. Matki spartanki, czy średniowieczne damy serca, czy miljonerki amerykańskie, rzucające młodym rybakom złote monety między rekiny, czy buszmenki judzące swych mężczyzn do rzezi, wszystkie niczem się nie różnią od tej, co cisnęła rękawiczkę do klatki z dzikiemi zwierzętami.
 — Proszę cię umilknij! — surowo przerwała pani Grażyna. — Bluźnisz.
 — Nie bluźnię — wzruszył ramionami — tylko ludzie zbyt wiele brudnych instynktów i perfidnych świństw otoczyli aureolą świętości. Zrobiono z nich tabu, by odstraszyć myśl człowieka od rewizji, od analizy. Stąd dochodzenie prawdy zawsze nazwiecie bluźnierstwem. Nie znam bardziej absurdalnego terminu: bluźnierstwo!... Rozumiem, że jest kłamstwo i prawda i obelga. Obelga rzucona na prawdę nie jest niczem innem niż kłamstwo. Prawdy ani skrzywdzić ono nie może, ani pomniejszyć. Taksamo, jak kłamstwo nie zdoła jej przykryć. Wrzeszczą kobiety: za ojczyznę!... A czują: chcemy dzikich, brutalnych samców.
 Anna wraz z Wandą już wcześniej zostały [146]wyprawione z pokoju, lecz wszystko słyszały przez drzwi. Gdy pani Grażyna wyprosiła wreszcie Władka, uważała za stosowne obu dziewczynkom obszernie wyłożyć na czem polega błędność rozumowania takiego cynika, jak Władek.
 We wspomnieniach Anny cała ta awantura zostawiła nikły ślad, który uwypuklił się dopiero wówczas, gdy Marjan opowiadał historję kalectwa swego brata. Cyniczne i oburzające poglądy Władka nabrały jakiegoś nowego sensu, jakichś nowych konturów, których Anna wolała nie uzmysławiać sobie zbyt wyraźnie, gdyż odpychały ją czemś obcem, czego ani rozumieć, ani czuć nie chciała.
 Z tego wszystkiego aura rodzinna otaczająca Marjana wydawała się jej czemś nieskończenie smutnem, beznadziejnem i bolesnem, zmuszającem jednak do tem większego nasilenia uczuć dla niego. Ilekroć o tem myślała, przypominał się jej zakątek ogrodu u ojca. Rosły tam pod szklanym daszkiem kaktusy, w których kochał się stary ogrodnik. Gdy ogrodnik umarł, nikt już nie miał czasu ani ochoty zajmować się temi dziwacznemi roślinami. Cherlały, schły, wymierały. Były skazane na wymarcie, tak, jak rodzina Marjana.
 Nieraz jako mała dziewczynka biegała w kąt ogrodu i godzinami łatała dziury w szybach, wyrywała zielska, podlewała kaktusy wodą, a gdy wciąż więdły i zanikały, siadała i patrzyła przerażonemi oczyma na ten żywy jeszcze cmentarz z całem poczuciem własnej bezsiły. Kilka razy molestowała o nie nowego ogrodnika, ojca, a nawet różne przygodne osoby: trzeba je ratować!... I zawsze odpowiadano jej wzruszeniem ramion:
 — Ani to ładne, ani potrzebne.
 Jakby tylko to co ładne lub potrzebne miało prawo do życia!...
 Ale Marjan przecie jest potrzebny. Człowiek o [147]takim umyśle, o takiej inteligencji i o tak pięknej duszy, o takim kryształowym charakterze! Gdyby taki Minz, czy setki i tysiące przeciętnych zjadaczy chleba umieli domyśleć się kim on jest! Służyliby mu jak najlepszemu spośród siebie i mówiliby:
 — Oto jest kwiat ludzkości, oto chluba wieków kultury, oto szczyt ducha.
 Gdyby mogła chwytałaby ludzi za rękawy i krzyczałaby głośno:
 — Stójcie! Stójcie i patrzcie, nie przejdzie żaden z was mimo, skoro go tylko pozna i zrozumie.
 A chociaż nie mogła tego zrobić, ogarniała ją duma, że właśnie ona to wie, że ten człowiek przed nią otwiera skarby swego ducha, że kocha ją i sam pragnie jej miłości.
 Anna nie zawsze mogła nadążyć jego myślom, nie zawsze umiała uchwycić treść tego, co mówił, lecz zdolna była całemi godzinami słuchać go, nawet nie rozumiejąc. Wystarczało jej przeświadczenie o ważności każdego słowa Marjana, świadomość, że słowa te są przeznaczone dla niej i że głos jego jest taki wówczas ciepły i łagodny w brzmieniu.
 Już to jedno, że wolno jej było dbać o poziome codzienne sprawy jego egzystencji dawało Annie dużą dozę szczęścia. Że szczęście to nie było kompletne, że nie znajdowało swego całkowitego wyrazu — na to nie było rady. Usiłowała przekonać siebie, że właśnie dzięki temu szczęście jej jest jakiegoś wyższego, nieprzeciętnego, nadludzkiego gatunku.
 Dlatego też łatwiej jej było tłumić zazdrość. Wieloma argumentami próbowała przekonać siebie, że nie wolno tu stosować szablonowych miar. Miłość Marjana nie ulegała przecie najmniejszej wątpliwości. Równie pewne było to, że nikogo poza nią nie kochał. Gdy spytała go raz, czy kocha jeszcze Wandę, odpowiedział:
[148] — Nie kocham i nigdy jej nie kochałem.
 Czegóż mogła żądać ponadto?... A jednak gryzły ją i dręczyły podejrzenia: wiedziała, że spotyka się z Wandą w Kolchidzie, że rozmawiają ze sobą, a może... może nawet widują się w cztery oczy.
 Do boksu weszła rozpromieniona Buba:
 — Już po siódmej, kochana pani Anno!
 — Zaraz kończę.
 — Idziemy! Nie ma pani pojęcia, jak strasznie się cieszę.
 Państwo Kostaneccy mieszkali w pobliżu na ulicy Moniuszki. Anna wiedziała, że są to ludzie zamożni, gdyż pan Kostanecki zajmuje w przemyśle metalowym jakieś poważniejsze stanowisko, nie przypuszczała jednak, że mieszkają aż tak wspaniale: rodzina z czterech osób zajmowała dziesięciopokojowe prawie pałacowe mieszkanie na drugiem piętrze, umeblowane ślicznemi staremi mahoniami.
 — Jak tu u pani ładnie — powiedziała Anna.
 Pani Kostanecka, siwa starsza pani o żółtej cerze, szczupła i niepozorna w swojej popielatej sukni, uśmiechnęła się życzliwie:
 — Tem mi przyjemniej, że się pani u mnie podoba. Ze swej strony muszę powiedzieć, że pomimo wszystkich zachwytów i superlatywów, jakiemi Buba zawsze mówiła o pani, nie spodziewałam się, że jej zwierzchniczka jest aż tak sympatyczna.
 Zaraz po nich przyszedł brat Buby, wysoki szczupły młody człowiek. Przywitał ją zdaleka, na usprawiedliwienie pokazując czarne od smarów ręce:
 — Panie wybaczą, kicha mi w drodze nawaliła, świecę zarzuciło, no i przejechałem cielę. To pech, prawda? Zaraz doprowadzę się do porządku. Przepraszam bardzo.
[149] Był brzydki, mocno rudawy i piegowaty, lecz Annie podobał się swoim swobodnym sposobem bycia.
 — Pani brat — zapytała Bubę — ma swój samochód?
 — Tak i cierpi na istny szał automobilowy — zaśmiała się Buba — to jeszcze smarkacz.
 — Aż smarkacz?!
 — Ma zaledwie dwadzieścia pięć lat. Cóż to jest na mężczyznę?
 Po odrobinie certacyj ustalono, że Anna przenocuje w pokoju Buby. Wstawi się tam łóżko z pokoju gościnnego, gdzie jest, jak orzekła Buba, zanadto hotelowo.
 Przed samą kolacją zjawił się pan Kostanecki, siwy, barczysty i nieco przygarbiony pan z sumiastemi wąsami. Miał sposób bycia starego szarmanta w dobrym stylu i wyraźny akcent kresowy. Do szofera, który wniósł za nim paczki, do żony, syna i córki, do lokaja i pokojówki mówił per „kochassiu“, przyczem brzmiało to jak „kuchassju“. Po kilku minutach Anna tak się do tego przyzwyczaiła, że za każdem odezwaniem się pana Kostaneckiego do niej, oczekiwała również owego jowialnego „kuchassju“.
 Kolacja była z trzech dań, bardzo smaczna i wykwintna. Oprócz pani Kostaneckiej i Anny wszyscy się do stołu przebrali: Buba w wieczorową suknię, jej brat w smoking, a ojciec w czarną marynarkę. Nastrój panował miły i prosty. Nietrudno było dojść do wniosku, że wszyscy oni nie tylko kochają się, lecz i lubią się wzajemnie.
 — Nu, Rysiek — zapytał pan Kostanecki syna — jakże egzaminy kuchassju?... Zdałeś?
 Młody człowiek skrzywił się:
 — Przełożyłem na przyszły tydzień.
 — Znowu? — wyrwało się Bubie.
 — Widzi pani — zwrócił się do Anny z [150]westchnieniem pan Kostanecki — jakie to troski z dziećmi. Pani tego nie zna.
 — Pani Leszczowa, tatusiu — pośpieszyła wyjaśnić Buba — ma córeczkę. Malutką oczywiście. Nazywa się Litunia.
 — Zdaje się ma trzeci roczek? — zapytała pani Kostanecka.
 — Tak — odpowiedziała Anna — kończy trzy w październiku.
 — A to jakże — wysoko poruszył wąsami pan Kostanecki — idąc do biura zostawia ją pani w domu?
 — Nie, proszę pana. Moja córeczka jest w Poznaniu przy ojcu.
 — I nie tęskni pani? — z ukrywanem zdziwieniem zapytała pani Kostanecka.
 — Bardzo. Ale niema rady. Muszę zarabiać, a w Poznaniu żadnej posady znaleźć nie mogłam.
 Zapanowało milczenie, pan Kostanecki mruknął.
 — Tak... tak...
 — Bo kobiety nie powinny pracować — z niespodziewanym naciskiem odezwał się Ryszard.
 — Czasami muszą — blado uśmiechnęła się Anna.
 — Kobiety powinny wrócić do domu — apodyktycznie zawyrokował Ryszard.
 — Rysiu — łagodnie upomniała go Buba — powtarzasz niemądre hasła, które, sam to rozumiesz, są tylko pustym frazesem.
 — O, nie takim pustym. W dzisiejszych Niemczech, we Włoszech ten frazes realizuje się.
 — Zobaczymy, co z tego będzie.
 — Dobrze będzie.
 — Albo źle — lekko zarumieniła się Buba. — Jak można w twoim wieku być tak zacofanym.
 — Bubuś — bronił się młody człowiek — nie można najnowszych prądów nazywać zacofaniem. A pani [151]odpowiem, że nie wierzę w to, by kobiety musiały pracować. Weźmy naprzykład pani podwładną, a moją siostrę. Zarabia sto kilkadziesiąt złotych miesięcznie. I poco?
 — Ty tego nie rozumiesz, bo sam nic nie zarabiasz — odcięła się Buba.
 — Nie o to chodzi. Ale, proszę pani, Buba zabiera te sto z czemś złotych, na perfumy i szpilki komuś, kto utrzymałby za te pieniądze rodzinę.
 — Nie przesadzaj. Może całe miasto utrzymałby? Pozatem ja nie jestem przykładem.
 — Dlaczego nie? Takich panien jest mnóstwo. Weź chociażby te, które znamy, swoje koleżanki i przyjaciółki: Lina, Zosia Kaszewska, Tejmlerówna, Gwozdecka, panna Marta, Tula Leńska, tuziny! Jeżeli mi powiesz, że one muszą pracować, to zgoda. Ale sama wiesz, że bynajmniej tego nie potrzebują. Zabierają tylko miejsce innym.
 — A chociażby — wtrąciła Anna — jeżeli nawet robią to dla polepszenia i tak dobrych warunków materjalnych, czyż nie wolno każdemu walczyć o najlepszy byt?
 — Właśnie — przytaknęła Buba.
 — Kobiety nie powinny brać w tej walce udziału. To rzecz mężczyzny.
 — Zatem kazałbyś mi siedzieć w domu i robić robótki szydełkowe w oczekiwaniu na męża?
 — Kazałbym! — przyjął wyzwanie Ryszard — jest to znacznie stosowniejsze dla przyzwoitej panny niż polowanie na męża. Właściwie mówiąc wszystkie kobiety poto chodzą na uniwersytet, poto pracują w biurach i uprawiają sporty, by tam upolować męża.
 Anna chciała dość ostro odpowiedzieć na to, lecz powstrzymała się. Polemizować z takiemi prostackiemi argumentami tego smarkacza — czyż to warto? Jakaż [152]kolosalna różnica jest między tymi wszystkimi młodymi ludźmi typu Kostaneckiego, a Marjanem. Marjan nigdy nie posuwa się do twierdzeń apodyktycznych, w swoich sądach jest niezmiernie ostrożny, gdyż jego umysł ogarnia jednocześnie olbrzymie systemy zazębiających się problemów, gdzie niepodobna operować aksjomatami, gdzie symplicyzm jest niedopuszczalny. W obcowaniu z Marjanem odnosi się wrażenie wejścia do wszechświata...
 — A ja ot co ci powiem, kuchassju, — odezwał się ojciec Buby, zwracając się do syna — może tak jest, jak wy twierdzicie, ale tego nie zmienisz ani przepisami policyjnemi, ani programami politycznemi. Włosi, czy Niemcy, kuchassju, robią to teraz i zdaje się im, że kobiety wrócą do domu. Tylko zdaje się. A ja ci powiadam, że mogą je nawet pozamykać na kłódki, a niczego nie dopną, bo tu nie chodzi o fakty, ale o psychikę, o obyczajowość, wynikającą z psychiki. Ich zamkną, a one będą tylko marzyć, jakby tu wyleźć. Dawniej kobiety marzyły o tem, żeby trzymać się w domu i dlatego trzymały się i domy, dlatego były domami, a nie hotelami, gdzie ludzie schodzą się zjeść, przespać się i tyle. Jak chcecie to odnowić, to zabierajcie się nie do ustaw i rozporządzeń, ale od środka, kuchassju, do psychiki kobiecej.
 — Jest to rzecz bardzo prosta — cicho powiedziała pani Kostanecka — trzeba tylko przekonać kobiety, że w domu jest lepiej niż gdzieindziej. Mówiłeś synku, że chodzą do wyższych uczelni i do biur, żeby sobie znaleźć mężów. To prawda. Ale wskaż mi inne sposoby znalezienia tych mężów? Za moich czasów takim terenem był dom rodzinny i życie towarzyskie, opierające się na wzajemnych stosunkach tych domów. Były bale, wieczorki, przedstawienia amatorskie, majówki...
[153] — Oto to — chrząknął pan Kostanecki — my z waszą matką poznaliśmy się właśnie na majówce.
 — Dziś tego niema — ciągnęła pani Kostanecka — nastąpiło przeniesienie życia towarzyskiego z domów do lokali publicznych, gdzie stykają się nie rodziny z rodzinami, lecz luźni ludzie z różnych sfer. Stykają się dorywczo. Jeżeli zaś mogą bliżej siebie poznać, to albo pracując, albo studjując czy sportując razem. Dlatego udział kobiet w tych rzeczach stał się koniecznością.
 — I chwała Bogu — dodała Buba.
 — A, to już inna sprawa — bezdźwięcznie odpowiedziała jej matka.
 — Widzi mama — triumfująco podkreślił Ryszard — jest źle, jak jest, więc trzeba to zmienić. I mniejsza o to, jak, ale my to zmienimy.
 — Wy, to kto? — zapytała z udawanym szacunkiem Buba.
 — My?... Młode pokolenie.
 — Przepisami policyjnemi?
 — Wszelkiemi środkami. A przedewszystkiem — zrobił pauzę dla efektu — nie będziemy się żenić z takiemi, które nie pilnują ogniska domowego.
 — Boże, cóż za banał — pomyślała Anna.
 — Narazie robią mężczyźni coś wręcz przeciwnego — zauważyła pani Kostanecka. — Właśnie żenią się z takiemi, które pracują poza domem i zarabiają. Moment ekonomiczny ma tu dużą wagę. A pozatem, synu, przypuszczam, że z czasem kobiety wrócą do domu...
 — Przekonają się, że tam ich miejsce.
 — Nie. Wrócą, gdy mężczyzna naprawdę będzie tego chciał. Dużo jest prawdy w starym truizmie: jesteśmy takie, jakiemi chcą nas mieć mężczyźni. I dzisiejsza kobieta nie powstała z niczego tylko właśnie z pragnień mężczyzny, świadomych, czy podświadomych [154]to już wszystko jedno. Chcieliście, by była inteligentna, wykształcona, samodzielna, by była indywidualna, by wam jej zazdroszczono, byście mogli w niej podziwiać to, co uważacie za wasze własne dodatnie strony. No i stało się. Nie odrazu, stopniowo, ale stało się. Upodobniliście ją do siebie.
 Ryszard wydął wargi:
 — No, do tego jeszcze daleko, a raczej to wogóle jest niemożliwe.
 — Czy pan — grzecznie, ale z nieukrywaną ironją zwróciła się doń Anna — czy pan uważa siebie za coś tak niewspółmiernie wyższego od swojej matki, siostry i mnie?
 Młody człowiek zmieszał się:
 — Nie mówi się o obecnych.
 — A ja sądzę, że skoro wypowiada się, że użyję tylko tego wyrazu: śmiałe zdanie, należy mieć odwagę cywilną przynajmniej w tymże stopniu.
 — Przepraszam panią, ale tu nie może być mowy o odwadze, tylko o... uprzejmości.
 — Jak na uprzejmość jest to gatunek nienajlepszy — ucięła Anna.
 Zapanowało przykre milczenie. Anna była zadowolona z siebie, że temu smarkaczowi natarła uszu, jak należało, lecz nastrój się zepsuł. Na szczęście było już po kolacji i wstano od stołu, a Ryszard zaraz pożegnał się i wyszedł: miał jakieś zebranie w swojej korporacji.
 Pół godziny w salonie upłynęło na luźnej rozmowie, poczem Anna oświadczyła, że chciałaby się położyć.
 — Bardzo przepraszam kochaną panią za syna — powiedziała pani Kostanecka, życząc jej dobrej nocy — to jest dobry chłopak, tylko bardzo łatwo ulega wpływom kolegów, a później powtarza najhorendalniejsze rzeczy..
 — Ależ to drobiazg.
[155] — Proszę się na niego nie gniewać.
 Buba była tak zachwycona tem, że gości w swoim pokoju Annę, że jeszcze przez prawie godzinę nie zamykała się jej buzia. Dopiero wyraźna uwaga Anny o zmęczeniu i późnej godzinie zrobiła swoje.
 W istocie Anna nie chciała spać. Potrzebowała tylko ciszy i spokoju. Biura Towarzystwa Mundus przez cały dzień rozbrzmiewały nieustannym hałasem maszyn, dzwonków, rozmów, bieganiny. Praca wymagała natężenia czujności, szybkich decyzyj, ustawicznego koncentrowania uwagi. Z początku Anna nie odczuwała zmęczenia, gdyż zbyt absorbowała ją nowość obowiązków. Jednak z biegiem czasu wszystko potrosze spowszedniało, a wyczerpane w ciągu dnia nerwy wieczorem dopominały się wytchnienia.
 Tem właśnie wyczerpaniem tłumaczyła sobie swój stanowczo zbyt mały entuzjazm dla odwiedzin Lituni. Karol z Litunią i z boną miał przyjechać za dwa dni i zabawić w Warszawie do piątku.
 Przez trzy miesiące ograniczała osobiste wydatki do minimum by odłożyć kwotę wystarczającą na ten przyjazd. Bądź co bądź bilety kolejowe tam i z powrotem, kilka dni pensjonatu na dwie osoby i dziecko... Litunię oczywiście weźmie do siebie na Polną. Ciotka Grażyna napewno nie będzie miała nic przeciw temu.
 Zasypiała już gdy przyszło jej na myśl, że Karol może zechce zamieszkać też na Polnej, razem z nią i to ją otrzeźwiło ze snu.
 — Nie, na to się nie zgodzę.
 Stanowczo zacisnęła ręce. Karol ma prawo tego żądać, naturalnie, że ma, ale musi tymczasem zrezygnować z tego prawa. Jak będzie później, w przyszłości, w jakiejś nieokreślonej przyszłości — to się zobaczy. O tem wolała nie myśleć. Narazie wszakże zbliżenie z Karolem byłoby czemś niemożliwem: byłoby [156]złamaniem wierności Marjanowi, któremu wprawdzie nic nie obiecywała, względem którego w gruncie rzeczy nie miała żadnych nie tylko prawnych i moralnych, lecz nawet... naturalnych obowiązków... Jednakże nie należało...
 Z drugiej strony odmowa taka zdziwić musi Karola. Trzeba będzie czemś ją upozorować, trzeba będzie kłamać...
 — I cóż on zawinił — przyszła refleksja.
 Będzie to dla niego zwyczajną krzywdą. Tyle czasu nie byli ze sobą... Anna wiedziała, że bardzo mu jej brakuje, chociaż nie pisał o tem wcale.
 Początkowo przypuszczała, że jest jej bezwzględnie wierny, później, później zaczęła wątpić. Kilka listów od znajomych z Poznania zawierało nikłe, ale przecież istotne aluzje.
 Gdy pewnego dnia postawiła przed samą sobą sprawę zupełnie jasno, aż zdziwiła się: jak mało ją to obchodzi. W stosunku do niego poprostu przestała odczuwać zazdrość, a zatem przestała go kochać.
 Rzecz została wyjaśniona raz na zawsze i gdyby nie Litunia, gdyby nie to, że sama Anna nie widziała innego sensu i celu w życiu — myślałaby o rozwodzie.
 Zasnęła późno, nad ranem zaś obudzono je bardzo wcześnie. Służąca przyniosła śniadanie: kawa, dżemy, owoce, tosty, wędliny. Buba wyspana i różowa trajkotała swoim dźwięcznym głosikiem bez przerwy.
 — Czy Marjan zadzwoni? — myślała Anna i ubierała się jak najprędzej, by najwcześniej być w biurze i nie spóźnić się na jego telefon.
 Pomimo wczesnej pory pani Kostanecka już była na nogach i krzątała się w jadalni, gdzie przygotowywano śniadanie dla jej męża.
 — Jakże kochana pani spała? — przywitała Annę.
 — Dziękuję pani, świetnie — zapewniała Anna i [157]pomyślała, że Wanda nazwałaby to hipokryzją: stąd wynika, że hipokryzja jest konieczna; jakżeby i poco miała przed tą miłą panią przyznawać się, że spędziła noc bezsennie.
 — Obawiałam się, że Buba przegada z panią całą noc.
 — Mamusiu! — oburzyła się Buba
 — Ależ bynajmniej — zaśmiała się Anna.
 — Ona panią uwielbia i teraz, kiedy panią poznałam, wcale się temu nie dziwię.
 — Pani jest naprawdę zadobra dla mnie — lekko zmieszała się Anna.
 — O, nie. — uśmiechnęła się pani Kostanecka — w zasadzie byłam bardzo przeciwna temu, że Buba pracuje. Wprawdzie nie mogłam jej zabronić. Autorytet matek ostatniemi czasy nie wiele znaczy, ale obecnie cieszę się, że ma taką zwierzchniczkę. Cieszę się i jestem spokojna. Z Buby w gruncie rzeczy niezła dziewczyna, ale to jeszcze dziecko.
 — Obrażasz mnie, mamo — zaprotestowała Buba.
 Pani Kostanecka spojrzała na nią z rozczuleniem:
 — W wielu rzeczach potrzeba jej jeszcze rady, opieki, nawet nagany...
 — Skracaj się, mamo — zniecierpliwiła się Buba — opowiadasz o mnie straszliwe historje i przez ciebie spóźnimy się do biura.
 — Ach, ja nie zatrzymuję...
 — Zdążymy — uspokoiła ją Anna — mamy jeszcze cały kwadrans, a to przecie trzy kroki.
 Buba jednak przeszła już do przedpokoju.
 — Pani Anno — zniżyła głos jej matka — bardzo też panią proszę zwrócić łaskawie uwagę, by ta mała w biurze unikała zbliżenia z nieodpowiednimi ludźmi. Pracuje tam podobno kilku bardzo przyzwoitych młodzieńców, nie chciałabym jednak, by przy jej braku [158]doświadczenia narażona była na towarzystwo... Rozumie pani, ot, taka przesadna troskliwość matki.
 Anna zapewniła panią Kostanecką, że Buba wogóle nie styka się z urzędnikami, że pozatem ma dużo taktu i że na wszelki wypadek zwróci uwagę na jej stosunki z kolegami.
 — Serdecznie, serdecznie pani dziękuję — uściskała ją pani Kostanecka.
 — Ależ niema za co, proszę pani, to prawie mój obowiązek.
 — Bardzo dziękuję i niechże kochana pani o nas nie zapomina. Zarówno mój mąż, jak i ja będziemy bardzo szczęśliwi, jeżeli zechce pani jak najczęściej nas odwiedzać.
 — Jestem pani niesłychanie wdzięczna za życzliwość — odpowiedziała Anna — i w miarę możności będę się starała widywać panią jak najczęściej, ale jestem naprawdę bardzo zapracowana...
 — Chodźmy już, proszę pani! Późno! — wołała z przedpokoju Buba.
 Gdy wyszły na ulicę wzięła Annę pod rękę i zaczęła snuć plany na przyszłość. Kiedy Anna dostanie urlop, Buba postara się również o to i obie pojadą razem zagranicę. Ale nie z wycieczką, tylko same, bez określonego celu...
 — Jaka ona jeszcze dziecinna — myślała Anna — a jaka ja jestem stara. Pani Kostanecka omal mi nie powiedziała, że mam w biurze matkować.
 A przecie to ledwie kilka lat różnicy. Nagle uderzyła ją myśl: w stosunku Marjana do siebie też zauważyła rodzaj szacunku, a nawet rodzaj czci, z jaką naogół ludzie odnoszą się do osób znacznie od siebie starszych.
 Czyżby istotnie była taka stara?... Nie, to niemożliwe. Zdawała sobie dokładnie sprawę, że wygląda młodo, [159]nawet bardzo młodo, że ma dużo świeżości i wdzięku, że nic nie mniej, a może nawet więcej podoba się mężczyznom niż dawniej. Oczywiście musi w tem być coś innego.
 Prawdopodobnie stosunek taki ułożył się dzięki temu, że zajmowała się tak skrupulatnie jego sprawami, że niejako opiekowała się nim.
 To znowu przypomniało Annie te nieszczęsne trzysta złotych, których Minz nie chce wypłacić. A dziś musi niektóre sprawunki dla Marjana załatwić. Zwrócić się o pożyczkę do Buby, byłoby nieprzyzwoitością. Ona sama nie ma pieniędzy, lecz dostałaby z pewnością od rodziców. Jednakże wyglądałoby to prawie, jak łapówka.
 Właściwie jedynym sposobem wyjścia będzie skorzystanie z podręcznej kasy, w której zawsze jest kilkaset złotych. Nie będzie to nawet nadużyciem. Po otrzymaniu pensji zwróci do kasy wszystko i nikt o tej pożyczce nie będzie wiedział.
 Pomysł ten przyszedł Annie znacznie wcześniej, lecz z początku wydawał się nie do przyjęcia i nie do przeprowadzenia. W pierwszej chwili nazwała go w myśli defraudacją, sprzeniewierzeniem, później nadużyciem, ale teraz przedstawiał się jej jako najwyżej samowola. Cóż ostatecznie jest w tem zdrożnego?... Nie przywłaszczy przecie tych pieniędzy. Leżą bezużytecznie, gdyż żadnych większych wydatków dział turystyczny w najbliższych tygodniach mieć nie będzie.
 Po przyjściu do biura otworzyła szafę, wyjęła kasetę i przeliczyła zawartość: było czterysta trzydzieści dwa złote.
 Nikt nigdy nie kontrolował tych rachunków, nieprzekraczających kilkuset złotych, lecz były one prowadzone przez Annę z największą ścisłością. Na każdy wydany grosz istniało pokwitowanie, lub notatka z datą [160]i z wyszczególnieniem nawet nazwiska osoby, która je dla biura wydatkowała.
 Co miesiąc Anna przesyłała do kasy głównej krótkie sprawozdanie z wydatków, poczem otrzymywała dalszą dyspozycyjną kwotę. Nie było to praktykowane w innych firmach, w których Anna dawniej pracowała, lecz w Mundusie od początku weszło w zwyczaj i utrzymało się pomimo kilku „racjonalizacyj“, „organizacyj“ i „usprawnień“, jakie od czasu do czasu przeprowadzał dyrektor Minz.
 Anna wyjęła z kasetki sto złotych, wydarła kartkę z notesu i napisała na niej:
 „Wzięto sto złotych przez kierowniczkę działu do spłaty w dniu otrzymania poborów“.
 Postawiła datę i podpisała się, lecz już w chwili, gdy miała wpiąć kartkę do całego pliku podobnych przyszła refleksja:
 — A jeżeli Minz zechce sprawdzić kasę?
 Poczerwieniała i rozerwała kartkę na drobne strzępy, na tak drobne, by nikt nie mógł ich wydobyć z kosza, złożyć i odczytać.
 Prędko zamknęła kasetę i zabrała się do roboty. W niespełna kwadrans zadzwonił Marjan. Wrócił ze Świdra wczoraj późnym wieczorem. Irena dostała ciężkiego bólu głowy i musiał zastąpić ją przy Kaziku nim ten nie zasnął.
 Umówili się, że zjedzą razem obiad w jakiejś restauracji:
 — A po obiedzie — dodała Anna — załatwimy dla ciebie, kochanie, kilka sprawunków.
 — Narazie będzie to niewykonalne — zaśmiał się — nie mam jeszcze gotówki.
 — Ja już mam dla ciebie trochę gotówki — odpowiedziała szybko.
 — Otrzymałaś?
[161] — Tak. Więc tymczasem dowidzenia.
 Czemprędzej położyła słuchawkę. Bała się, że Marjan zechce dowiedzieć się dlaczego ma otrzymać tym razem pieniądze nie z kasy. Zabrała się do roboty, lecz nie mogła się uspokoić. Świadomość posiadania w torebce cudzego banknotu nie ustępowała ani na chwilę, chociaż usiłowała zmusić siebie do przejścia do porządku nad faktem złym czy dobrym, słusznym czy niesłusznym, ale już dokonanym.
 — Jeżeli nawet teraz zwrócę te sto złotych do kasetki — przekonywała siebie — nie uwolni mnie to od wyrzutów sumienia. Jeżeli to, co zrobiłam, jest nieetyczne, niema już na to rady.
 Nerwowo przeglądała papiery, nic nie rozumiejąc, o co w nich chodzi.
 Oczywiście oficjalna, kościelna, czy państwowa moralność zakwalifikowałaby jej czyn jako nieetyczny, ale to jest moralność niemająca związku z życiem, moralność absolutna. Kryterja tej moralności są bezwzględne. Ileż to było wypadków, że doprowadzały wręcz do okrucieństwa. Zresztą człowiek na wyższym stopniu kultury ma prawo wewnętrzne do własnej klasyfikacji pojęć. Jedynym sędzią może tu być tylko własne sumienie.
 Ponieważ jednak ten jedyny sędzia bynajmniej nie udzielał Annie absolutorjum, usiłowała go przekonać:
 — Naprzykład kradzież chleba. Ktoś z głodu kradnie. I za to nie jest karany. Nie jest karany dlatego, że nie zawinił. Ludzkość uznaje, że każdy ma prawo do życia. Jeżeli potrzeba pokarmu jest w nim doprowadzona do ostateczności, wolno mu zdobyć ten pokarm w drodze nielegalnej, która zatem temsamem staje się legalną, skoro go za to nie karzą. A przecie byłoby nonsensem twierdzić, że głód jest najważniejszy, że żołądek, że podtrzymywanie fizycznej egzystencji jest najwyższem dobrem, prawem. Byłoby to zaprzeczeniem ducha. [162]Przecież istnieją potrzeby duchowe równie silne a bezsprzecznie ważniejsze od potrzeby napełnienia brzucha. Dlaczego skurcz w żołądku usprawiedliwiać ma postękipostępki nielegalne, a cierpienia duchowe mamy lekceważyć?...
 Biorąc pieniądze nie wzięła ich dla siebie. Pozatem wogóle jest przeświadczona, że należą się one Marjanowi. Jeśli już można ujemnie zakwalifikować jej postępek, w każdym razie wyższe prawo, prawo logiki bezwarunkowo jest po jej stronie.
 Pomimo to nie była z siebie zadowolona. Nie umiała określić, na czem to niezadowolenie się opierało. Prawdopodobnie na jakimś przesądzie, który tkwił w niej, jako skutek życia wielu pokoleń w dostatku i w zdawkowej moralności.
 Przypomniała sobie właśnie klasyczny typ takiej zdawkowej moralności, nie mającej żadnych filozoficznych ani wogóle rozumowych podstaw: — któregoś dnia Buba Kostanecka opowiadała jej o swoim ojcu. Pan Kostanecki, gdy uznawał coś za nieetyczne, mówił stanowczo:
 — Po mnie nie pokaże się, żebym się na to zgodził.
 — Ależ dlaczego, tatusiu, proszę mi wytłumaczyć dlaczego? — naciskała Buba.
 Na to ojciec odpowiadał niezmiennie:
 — No, bo jakże można, kuchassju!
 I to było jedyne tłumaczenie. Nie wiadomo dlaczego, nie wiadomo z jakiej racji, na jakich podstawach, poprostu „jakże można“.
 To przecie nie jest żaden argument i Anna nie dziwiła się Bubie, że ta się irytowała. Ostatecznie skoro żyje się w czasach, gdy ludzie we wszystkiem umieją już posługiwać się mózgiem, samo „jakże można“ nie wystarcza. Taki dogmatyzm był dobry dla ciemnych, nie umiejących myśleć chłopów przed wiekami, a i wtedy [163]wynajdywano argumenty. Mówiono, że Bóg się zato będzie gniewał, że to przynosi nieszczęście.
 Już nawet w wychowywaniu dzieci od dawna odrzucono taki system. Każdy sąd musi być przez wychowawcę umotywowany, każda opinja rozumowo uzasadniona.
 A ponieważ uzasadnienie rozumowe mówiło Annie, że postąpiła słusznie, uspokoiła się zupełnie i wychodząc w porze obiadowej na spotkanie z Marjanem, nawet nie rzuciła okiem na kasetkę.
 Czekał na nią o kilka domów dalej przy przystanku. Już zdaleka dostrzegła jego wysoką, szczupłą sylwetkę i smutną twarz. Za każdym razem wpatrywała się w te przemiany, jakim twarz Marjana ulegała, ilekroć się spotkali: nagle rozjaśniała się nieprawdopodobnie nie uśmiechem, lecz czemś nieokreślonem. Stawała się żywa, promieniejąca, a jego oczy z zamyślonych zmieniały się w zachwycone.
 Jakże miała nie wierzyć w jego miłość? Jakże nie miała być dumna, że samo jej zbliżenie się przemienia takiego człowieka, jak on do niepoznania, że napełnia go radością i życiem.
 — Co to jest, co się w tobie zapala, jak lampa nagle w ciemnym domu? — pytała go kiedyś.
 — To szczęście — odpowiedział krótko.
 — Szczęście? Powiedz mi coś o niem.
 — Nie wiele wiem o niem sam — uśmiechał się — szczęście jest zazdrosne o swoją tajemnicę. Nie pozwala się badać, analizować...
 — Nawet tobie? — udawała przekorne zdziwienie.
 — Nawet mnie. Każdemu, bo każdy, tak myślę, gdy nawiedzi go szczęście, staje się objektem tego szczęścia. Traci możność, zdolność, traci potrzebę badania. A może... może taka utrata jest właśnie szczęściem...
 Śmiała się i tuliła do jego ramienia:
[164] — Człowieku, a cóż ty robisz w tej chwili!?
 — Ja?
 — Tak! Ty przecie analizujesz!
 Śmiał się i on i już nie rozmawiając szli przytuleni do siebie wzdłuż szerokiej alei Łazienek.
 Było to jeszcze w pierwszych dniach ich szczęścia, jeszcze w przeddzień tego momentu, kiedy musieli pogodzić się z tem, że jest niepełne.
 Ale nie straciło przecie nic ze swego potężnego uroku. I teraz pod jej spojrzeniem rozjaśniła się jego twarz i szedł na jej spotkanie niezupełnie przytomnie, potrącając przechodniów.
 — Maryś! — przywitała go wyciągając rękę.
 — Wprost nie rozumiem tego, wprost nie rozumiem — mówił cicho, ściskając jej dłoń.
 — Czego, „kuchassju“?...
 — Co?
 Wybuchnęła śmiechem:
 — Zaskoczyłam cię tym nowym epitetem?
 — Kuchasiu?
 — Nie, kuchassju! Proszę cię nie przekręcaj. To ojciec panny Kostaneckiej tak mówi do wszystkich.
 — I do ciebie?
 — Mało brakowało. Nocowałam dziś u nich.
 — U państwa Kostaneckich? Dlaczego?
 — Różne były przyczyny natury domowej — wymijająco powiedziała Anna. Nie potrzebowała robić przed Marjanem tajemnicy z zapędów Kubusia, lecz nie lubiła mówić o rzeczach brzydkich. — Powiedz mi lepiej, czego to nie rozumiesz?
 — Jesteś piękna, oglądam cię w wyobraźni przez dzień cały i pamiętam ze ścisłością fotografji, a przecież za każdym razem, gdy cię znowu widzę, jesteś nieskończenie piękniejsza, niż mogłem się spodziewać. I tego [165]właśnie nie rozumiem. W normalnym porządku rzeczy powinno być odwrotnie.
 — Ale nie martwisz się tem? — zapytała zalotnie.
 Nagle sposępniał.
 — Maryś! — pociągnęła go lekko za rękaw.
 — Czy się nie martwię?... Powinno to być moją tragedją.
 — Jesteś niemądry. Chodźmy na obiad.
 Zawrócili w boczną ulicę i weszli do restauracji. Jak zwykle o tej porze było tu pusto. Tylko przy kilku stolikach siedziało pięć czy sześć młodych jeszcze kobiet, jedzących pośpiesznie.
 — Dziwna rzecz — zauważyła Anna — tylko kobiety.
 — Co mówisz? — ocknął się Marjan.
 — Mówię, że same kobiety. Gdzież się podziewają mężczyźni?
 — W barach. Jedzą w barach. Muszą jeść prędko. Zresztą i kobiety chodzą do barów. Te tutaj, to pewno urzędniczki, tradycjonalistki. Patrz, tamte dwie jedzą nawet zupę. Anachronizm gastronomiczny. Jest taki dramat hinduski z siódmego wieku „Malati i Madhava“, którego autor, o ile się nie mylę Bhavabhuti, chce udowodnić, że kobieta stoi na straży tradycji, że jest naczyniem, w którem się przechowują dawne obyczaje. Po nim w szesnastym wieku tego samego zdania był Baltazar Castiglione. A i nasz Górnicki twierdzi coś w tym rodzaju. Natomiast mędrcy żydowscy, Platon, a z nowszych Weininger są wręcz odmiennego poglądu. Wszyscy ci myśliciele byli niestety mężczyznami.
 — A co mówią myślicielki?
 Dziewanowski zaśmiał się:
 — Kiedyś rozmawiałem o tem z doktorem Szczedroniem. Otóż on twierdzi, że myślicielek nie było dlatego, że kobieta nawet kiedy myśli, to tylko marzy.
[166] — No, Marysiu, nie będziesz chyba utrzymywał, że nie było na świecie ani jednej mądrej kobiety! — oburzyła się Anna.
 — Zapewne były. Tak przynajmniej sądzę. Żadna jednak nie zostawiła po sobie dzieł, któreby to stwierdzały. Zato w praktycznem życiu są często mądrzejsze od mężczyzn, ale do tego nie trzeba być myślicielką.
 — Chyba też i nie marzycielką.
 — Kto wie?... Są dwa rodzaje abstrakcji. Jedna polega na tworzeniu pojęć ogólnych, druga na produkcji wrażeń. Trzeba to chyba rozróżnić: operowanie pojęciami i operowanie wrażeniami. To drugie jest raczej fantazją, domeną artystów i kobiet. A spotykamy i kobiety i artystów, obdarzonych zarówno wielką fantazją, jak i zmysłem praktycznym. Ale wracając do tych pań i do ich zupy... Otóż mnie się zdaje, że są wraz z nią wyjątkiem...
 — Z zupą?
 — Tak. Naogół kobieta ma niebywale rozwiniętą zdolność przystosowywania się. Aklimatyzuje się w nowych warunkach i asymiluje się w najbardziej obcych środowiskach znacznie łatwiej i prędzej niż mężczyzna.
 Anna przypomniała Władka Szermana, który mówił to samo. Tylko on twierdził, że to ta jego „plazma“:
 — Kobiety są główną i ważniejszą częścią gatunku ludzkiego. W kobiecie przechowuje się plazma w nieskażonym stanie. Mężczyzna zdegenerował swą plazmę rozwojem duchowym. Stworzył filozofję, religje, nauki, etykę i prawa. Odbiegł od natury i dlatego zatracił zdolność przystosowania się. Kobiety ją zachowały. Gdyby nie mimikryzm plazmy nieskażonej, ludzkość już dawno wzięliby djabli.
 — A konserwatyzm — oponowała wówczas Anna — przecie sam nieraz wytykałeś nam konserwatyzm.
 — Konserwatyzm to już nabytek cywilizacji i [167]właśnie owoc mimikryzmu kobiety. Konserwatyzm powstał z patrjarchatu, a patrjarchat stworzył warunki, poza któremi w epoce jego wszechwładnego panowania kobieta nie mogła egzystować. Nieślubne matki wypędzano z miasta i z domu. Małżeństwo stało się jedyną formą egzystencji, a konserwatyzm tendencją inercjonalną, która zresztą już dziś maleje do zera.
 Gdy Anna powtórzyła to pani Grażynie, usłyszała od niej jak zwykle proste i jasne wytłumaczenie:
 — Przedewszystkiem ja jestem konserwatystką, a czy masz mnie za tak niemądrą, bym była nią tylko z inercji?... A po drugie, zastanów się nad kwestją, w czyim interesie leży utrzymanie instytucji rodziny i kto zatem stworzył patrjarchat, czy kobiety, którym na tem zależało, czy mężczyźni mający zawsze skłonność do wypraw wojennych, polowań, podróży i do... niestałości małżeńskiej?
 I Marjan powiada, że kobiety nie mogą być myślicielkami! Taka ciotka Grażyna zawsze wie co myśli. Anna nie mogła powstrzymać się, by nie wytoczyć tego argumentu. Dziewanowski słuchał uważnie. Jak bardzo ceniła w nim to, że nigdy żadnego zdania nie odrzucał z lekceważeniem, że każde przyjmował z równą rzetelnością i rzetelnie rozważał. Tylko tak mądry człowiek, jak on, uznający Pliniuszoski pewnik, że niema nic pewnego, nie pozwala sobie na jednoczesny aprioristyczny stosunek do najdrobniejszej bodaj sprawy, do zagadnień, w których inni sypią gradem aksjomatów.
 Dziewanowski mówił:
 — Pani Grażyna niewątpliwie jest istotą myślącą. Jej racje są dobrane inteligentnie, jeżeli chodzi o skutek, gdyż przekonała ciebie. Trzeba wielu kobietom przyznać talent, spryt, lub jeżeli wolisz eufemizm — esprit d’à propos w wyszukiwaniu efektownych kontrargumentów. W danym wypadku możnaby wprawdzie [168]zakwestjonować niektóre zbyt pośpieszne wnioski, postawić poważny znak zapytania przy konserwatyzmie naprzykład samej pani Grażyny... Hm... Uważanie siebie za konserwatystkę nie przesądza sprawy. Kwestja interpretacji samej nazwy i funkcyj poglądu pozostaje otwarta... Ale wróćmy do zupy. Dobrze?... Weźmy modę.
 — W strojach?
 — We wszystkiem. Jednak żeby nie rozszerzać zagadnienia, ograniczę się do mody w ubiorach, w uczesaniach i t. p. Tu zdaje się Platon ma więcej racji od hrabiego Castiglione, gdyż sam fakt powszechności i ustawicznej zmienności mody świadczy o niewielkich sympatjach kobiety do tradycjonalizmu. Przeciwnie, każda niemal zdolna jest do najdalej idących poświęceń, do fizycznych cierpień, a nawet do narażenia się na śmieszność, byle tylko nie opóźnić się w przemianie. Można wprawdzie dopatrywać się w tem instynktu współzawodnictwa, ale z chwilą, gdy ruch ten jest stały i masowy, impulsy indywidualne zapewne grają tu niewielką rolę.
 Anna spojrzała na zegarek. Bardzo ceniła i bardzo wysoko stawiała wartość rozmów z Marjanem, lecz zwykle po pewnym czasie zaczynało ją nużyć już samo to, że treść tych rozmów nie miała żadnego kontaktu z pilnemi przecie i bliżej obchodzącemi sprawami. Świata i tak nie zmienimy — myślała — a trzeba w nim żyć. I właśnie Marjan nie umiał tego, a zatem jej obowiązkiem było czuwać, by nie oddalał się od zwykłych potrzeb życia zadaleko.
 Pozatem nie umiała z nim dyskutować. Cokolwiek mówił gotowa była przyjąć, bo przyjmowała go przecie całego takim, jakim był, bo go kochała i te czy inne jego poglądy nie mogły mieć na to najmniejszego wpływu. Zapewne też dlatego nie umiała przeciw niemu [169]argumentować. Nie było tego przymusu, który stwarzał konieczność wyostrzonej uwagi, pamięci i myśli. Tu nie trzeba było natychmiast reagować na każde powiedzenie, trzymać się na baczności, by konsekwentnie dyskutować i mieć stale otwarty skład rekwizytów: nazwiska, cytaty, tytuły dzieł, których jest, czytało się, zasłyszało i zapamiętało tyle, że przecie zawsze można było znaleźć coś odpowiedniego, a nawet efektownego. Gdy jeszcze nie była z Marjanem tak blisko i odnosiła się doń, jak do innych mężczyzn, stać ją było na szybką i sprawną mobilizację inteligencji i dyskutowanie nawet w najtrudniejszych kwestjach oderwanych z rezultatem nieraz zdumiewającym ją samą. Dowcip, ciętość, bystrość, gatunek przytoczonych dowodów składały się na całość błyskotliwą, interesującą, ozdobną i jakże często przekonywującą. Rozmowa, spór taki przypominał partję tennisa, a miał to do siebie, że im wyższej był klasy przeciwnik, tem doskonalej reagowała jej własna inteligencja. Jak po tennisie czuła się też czasem zmęczona, wyczerpana i nieco oszołomiona.
 Lecz partnerem w dyskusji nie mógł być ktoś całkiem obojętny, lub zupełnie już bliski. Doping wewnętrzny zjawiał się tylko wówczas, gdy albo pragnęła w kimś wzbudzić sympatję i zainteresowanie dla siebie, albo poczuła do danego osobnika niechęć, spontaniczną antypatję i wprost pożądała nad nim zwycięstwa. Jeżeli takie zwycięstwo w oczach audytorjum przynosiło jej laury, jeżeli dawało pole do efektownego popisu, a w przeciwniku odnajdywała podziw, nie żywiła już więcej dla niego niechęci. Mąż Anny robił nawet na ten temat różne dowcipy, które potrosze ją irytowały. Były zbyt trywjalne. Karol zawsze brał ją zbyt płytko. Wszyscy mężowie tak traktują swoje żony. Gdy mu to kiedyś powiedziała, wzruszył ramionami:
 — Znają je.
[170] — Znali je również, kiedy się żenili.
 — Wtedy były inne.
 — Nie, były te same — odpowiadała spokojnie, chociaż wszystko w niej się burzyło — tylko taki mąż po ślubie uważa za niepotrzebny wysiłek wogóle rozmawiać z żoną.
 — Nie znajduje w tem widocznie wiele ciekawego.
 — Dziękuję ci — obraziła się.
 — Ależ, moja droga — zatrzymał ją — nie mówię o nas, nie mówię o tobie. My przecie często rozmawiamy.
 Była to nieprawda. Oczywiście rozmawiali o sprawach domowych, o Lituni i jej zdrowiu, o interesach, o służącej — i to wszystko. Któż nazwie to rozmową?...
 Władek Szerman twierdził:
 — Małżeństwo jest instytucją w samem założeniu nietrwałą. Trwałość rodzi się z wymiany myśli, uczuć i rozkoszy. Po kilku latach rozkosz nabiera smaku razowca, uczucia ziębną i czułostkowieją. Myśli wszystkie znane są, jak wytarty od zużycia szeląg. Zostaje inna wymiana: złych humorów w dzień i złych zapachów w nocy.
 Innym razem mówił:
 — Tam, gdzie są wśród mężczyzn kobiety, nie może być dyskusji. Kobiety najwyżej zdolne są do rozmowy. Gdy zostają bez mężczyzn zadowalnia je gawędzenie, gadanie, sprzeczka lub kłótnia.
 Pomimo wszystko Anna lubiła Władka, z uśmiechem znosiła to, co nazywała jego cynizmem, bawiło ją nawet to, co uważała za paradoksy, a złośliwość i kobietofobję Władka kładła na karb jego kalectwa.
 Z Dziewanowskim lubiła rozmawiać, lubiła słuchać jego wywodów, lecz w tym tylko wypadku, gdy nie przeciągały się zanadto. A właśnie tak najczęściej się zdarzało. Nigdy nie mieli zadużo czasu i tracili godziny na [171]zagadnienia dalekie, w żadnym stopniu nie stykające się z ich osobistemi sprawami. Zanadto tkwiła w życiu, by na dłuższy moment mogła zapomnieć o jego koniecznościach.
 — Musimy już iść — spojrzała na zegarek.
 — Proszę o rachunek — zawołał na kelnera.
 Okazało się jednak, że kelner nie miał reszty, a Marjan drobnych, co skwapliwie wyzyskała Anna. Zawsze pod różnemi pozorami starała się regulować wspólne rachunki, wiedząc, że on mało na to zwraca uwagi, a że tak bardzo potrzebnie mu są pieniądze.
 Zanim trzeba było wrócić do biura zdążyli jeszcze załatwić kilka sprawunków.
 Gdy oddawała mu resztę ze stu złotych, zapytał:
 — Czy muszę wstąpić do Mundusu i pokwitować w kasie?
 Prędko odwróciła się, by ukryć rumieniec:
 — Nie, nie, to już ja sama załatwiłam.
 — Nie miałaś z tem kłopotów?
 — Najmniejszych. Bądź spokojny. Pozostałość otrzymasz w przyszłym miesiącu.
 — To w Mundusie też są trudności płatnicze? — zdziwił się.
 — Bynajmniej, tylko takie różne formalności.
 — Wiesz — uśmiechnął się — gdy biorę pieniądze mam zawsze uczucie jakiegoś zdumienia: te papierki są niezbędne do życia, a mnie dostają się zawsze jakby przypadkiem.
 — Jakto przypadkiem? — zmieszała się.
 — Z nieba.
 — Przecież zarobiłeś to!
 — Nie. Ja nie umiem zarabiać. Pojechałem z tą wycieczką, by sprawić ci przyjemne złudzenie, że się do czegoś mogę przydać. Złudzenie rozwiało się. A pieniądze są. Zatem z nieba.
[172] Anna nie mogła opanować zdenerwowania. Przez sekundę zdawało się jej, że on domyśla się skąd pochodzą te ohydne sto złotych, że odgadł to intuicją, czy wyczytał z jej oczu. Przeraziła się, lecz natychmiast odrzuciła niedorzeczny domysł.
 — Teraz już idę — powiedziała — nie odprowadzaj mnie. Nie chcę, by nas wciąż razem widywano, zwłaszcza w okolicy mego biura.
 Na rogu obejrzała się: stał i patrzał za nią. Uśmiechnęła się doń i szła coraz prędzej. Przed samem wejściem do Mundusu zawahała się, zatrzymała się na chwilę i zawróciła zwolna.
 Tu gdzieś w pobliżu był ten sklep. Kilkakrotnie zauważyła biały napis na wystawie między pierścionkami, zegarkami i łańcuszkami: „kupuję brylanty, złoto, biżuterję, — płacę najwyższe ceny“.
 — Muszę się opanować — pomyślała — gotowi pomyśleć, że sprzedaję kradzione.
 Wyjęła z torebki lusterko, przejrzała się, lekko zapudrowała nos i weszła. Za ladą siedziała szczupła stara żydówka i czytała książkę.
 — Chciałam to sprzedać — powiedziała Anna i położyła na szkle lady bransoletkę.
 Żydówka nie poruszyła się z miejsca, lecz jednocześnie skądś z jakiegoś kąta za kontuarem wysunęła się zażywna mała figurka młodego korpulentnego jegomościa.
 Bez słowa wziął bransoletkę, obejrzał ją przez lupę, rzucił na małą mosiężną wagę i położył przed Anną:
 — To jest antyk. Ja tego nie kupię. Mógłbym dać pani za to tylko cenę złota i kamieni.
 — To znaczy ile?
 Jeszcze raz obejrzał bransoletkę:
 — Sto dwadzieścia, niech będzie i pięć.
 — Ależ to bardzo mało. To jest rzecz cenna.
[173] — Proszę pani — wzruszył ramionami Żyd. — Każdy to, co posiada, woli uważać za rzecz niezwykle cenną. Gdyby majątek wszystkich ludzi obliczyć według tego, co oni o tem myślą, okazałoby się, że wszystkie miljardy świata nie starczą. Ta bransoletka na amatora jest warta więcej...
 — Ile?
 — Może dwieście, dwieście pięćdziesiąt złotych. Mogę ją przyjąć w komis.
 — A... dałby mi pan, powiedzmy, sto złotych zaliczki.
 — Przy komisie? Nie. Nie mogę.
 — A jak prędko sprzedać to można?
 — Skądże ja wiem? Bywa, że i w tygodniu, a tak samo bywa, że i rok się czeka na amatora. To nie kurantowy artykuł.
 Anna odwróciła się do okna i namyślała się.
 — Mnie pieniądze są zaraz potrzebne — powiedziała wreszcie — da pan sto pięćdziesiąt?
 — Dam sto dwadzieścia pięć.
 — Dobrze — ucięła.
 Otworzył szufladę i powoli odliczył pieniądze, poczem na firmowym arkusiku skreślił kilka słów:
 — Pani będzie łaskawa podpisać, że pani sprzedała swoją własność. Proszę o wyraźne nazwisko i adres.
 Czuła, że jest czerwona, jak burak, jednak podpisała i bojąc się, że gotów ją jeszcze zapytać o legitymację, sama czemprędzej wyjęła dowód osobisty:
 — Proszę, niech pan sprawdzi.
 Żyd potrząsnął głową:
 — Dziękuję, i tak pani wierzę. To tylko formalność.
 Gdy wchodziła do biura była już o kwadrans spóźniona, a należało zaraz po przerwie odesłać Minzowi korespondencję do podpisu, asygnaty i wykazy.
 W jej boksie czekało już dwóch urzędników z [174]teczkami i jakiś interesant stał przy drzwiach. W żaden sposób nie mogła przy nich przełożyć pieniędzy z torebki do kasetki. Załatwiała ich sprawy z gorączkowym pośpiechem. Jednak jak na złość przyszedł pod koniec kasjer:
 — Przepraszam panią, czy pani nie ma w swojej podręcznej drobnych?
 Anna opuściła wzrok i zacisnęła zęby. Wprost nie była w stanie wydobyć głosu.
 — Byłbym pani wdzięczny za zmianę stuzłotówki.
 — Ach... tak.. służę panu... z przyjemnością... mogę panu zmienić... proszę...
 Palce były jakieś zdrętwiałe, gdy otwierała torebkę i podawała mu zwitek dwudziestozłotówek, a chowała setkę.
 — Pi... Pi... — zażartował — pani jest Krezusem. Przed samym pierwszym, a floty, jak lodu. Dziękuję pani serdecznie i całuję rączki.
 Została wreszcie sama. Obejrzała się. W tym boksie człowiek siedzi, jak w latarni. Na szczęście nie spotkała niczyjego wzroku. Czemprędzej otworzyła kasetkę i włożyła do niej setkę. Gdy usiadła, odetchnęła z ulgą, z nieprawdopodobnie wielką ulgą. Przecie cała jeszcze trzęsła się, jak galareta i była półprzytomna.
 — Boże, jakie to okropne — szeptała do siebie — jakie to straszne. Już nigdy w życiu czegoś podobnego nie zrobię. Nigdy.
 Uprzytomniła sobie dopiero w chwili wejścia kasjera, jakie mogłoby mieć skutki niezwrócenie wziętych pieniędzy. Minz miał prawo w każdej chwili zarządzić rewizję podręcznej kasy, a wtedy dymisja, policja, kompromitacja, wykreślenie z listy osób, którym się podaje rękę, wstyd dla całej rodziny, dla Karola i dla Lituni: tylko pomyśleć, na całe życie przywarłoby do niej to, że jej matka była złodziejką... Litunia zrozumiałaby to, [175]przebaczyłaby, ale obie zostałyby zaszczute przez opinję publiczną, przez krewnych, znajomych. Karol nie darowałby jej tego nigdy, a może i Marjan, który nawet przypuszczaćby nie mógł, że zrobiła to dla niego.
 Jakże jasny, jakże pogodny był teraz świat. W chwili sprzedawania bransoletki tak trudno było z nią się rozstać, lecz teraz nie żałowała jej wcale: było to zero w porównaniu z sumą spokoju i radości, jakie przyniosło.
 Jednego jej teraz brakowało do kompletnego szczęścia, to możności podzielenia się z kimś tem przeżyciem. Tego jednak musiała się wyrzec. Jedynym człowiekiem, któremu mogłaby się z tem zwierzyć, był Marjan, jedyny, któremu tego za żadne skarby nie wolno było powiedzieć. Gdyby nie chodziło o niego, ach, wówczas byłoby to proste, a nawet konieczne. On, on jedyny napewno nie potępiłby jej, lecz przeciwnie, odczułby wszystko i wszystko zrozumiał. Subtelność jego spokoju przypominała nieruchome jezioro: najdrobniejsze ziarnko piasku, najlżejsze, najmniejsze słowo, rzucone w tę taflę, odzywało się drganiem fal, które szły szeroko, daleko aż do krańców.
 Kiedyś powiedziała mu to i wówczas śmiał się:
 — Innemi słowy pisze się na mnie niczem widłami na wodzie. Może to i prawda.
 Lecz Anna wiedziała, że nie. Wiedziała jak głęboko przeżywał wszystko, cokolwiek w tę toń wpadło. Nie uzewnętrzniał tego. Każde drgnienie przekazywane miljardom cząsteczek wody w jeziorze przenika w niem obszary, chociaż się tego nie widzi. A były przecie i takie burze, które nie dały się zamaskować pogodą powierzchni, które wciąż powracały.
 I dziś powiedział jej znowu to samo. Udała, że nie słyszy, że nie przywiązuje do tego wagi, ale tak nie było. Wprawdzie spoczątku wierzyła sama, że to wszystko jedno, że to nie może odegrać w ich miłości [176]żadnej roli. Wyjąwszy pierwszy raz, gdy była zaskoczona tem, co mogła wówczas uważać za brak pociągu fizycznego do siebie, czy za chorobliwy mankament u niego, z biegiem czasu uwierzyła, że potrafi z tem się pogodzić.
 Jednakże już samo to, że on się zadręczał, nie dawało i jej spokoju.
 — Jeżeli można w takiej chwili przepraszać — powiedział wtedy — to przepraszam cię. Gdybym umiał wstydzić się, napewno wstydziłbym się.
 Nie patrzyła nań: ona się wstydziła. Wstydziła się swej nagości i tego, że przyszła, i tego, co sobie po tem spotkaniu obiecywała. Nagle sam brak fizycznego aktu, głupiego przecie i bynajmniej nie stanowiącego dla żadnego z nich dwojga treści ich miłości, nagle ten brak jakby odsłonił brzydotę samej sytuacji, zwierzęcej i szablonowej: mężczyzna i kobieta w łóżku, oto wszystko.
 Mówił, że męką jest potrzeba mówienia, a ona myślała, że jej nie kocha. Gdzieś czytała, że u przerasowionych zwierząt obserwuje się często impotencję w stosunku do mniej rasowych samic. I on znów mówił, mówił o psychastenji. Tłumaczył to psychastenją: nadmierne pragnienie powoduje niemożność realizacji pragnienia.
 Ceniłaby siebie zbyt nisko, gdyby mogło to zmniejszyć jej uczucia do niego, a on cenił ją zbyt wysoko, by mógł sobie przebaczyć jej wspaniałomyślność, a sobie swoją psychastenję.
 Wiedziała, że był u kilku lekarzy, chociaż jej tego nie powiedział. Sprzątając w jego pokoju znalazła kilka świeżych recept: brom, kola i inne środki w tym rodzaju. Wszystko na nerwy. Wierzyła, że czas i przyzwyczajenie zrobią swoje, lecz czas mijał, a przyzwyczajenie nie nadchodziło. Przeciwnie. Każda ponawiana próba przekonywała ich oboje o swej bezcelowości.
[177] Sytuacja była tak przykra, że jedynem z niej wyjściem pozostawało milczące porozumienie, na podstawie którego z dalszych prób zrezygnowali. Poprostu unikali nawet pieszczot, gdyż te podniecały ich oboje.
 Wszystko to było dziwne: Annie się zdawało, że spotkała się w życiu z niezwykle rzadkim wypadkiem, ani dobrym, ani złym, lecz mającym swą odrębną, jakąś niezbadaną wartość. A przecież kochała Marjana nie mniej, lecz z dniem każdym więcej. Robiła też co mogła, by uwolnić go od refleksyj na temat niezupełności ich związku. Sama w siebie wmawiała wyższość tego rodzaju stosunku.
 — Najdroższy — mówiła — nie wyobrażaj sobie, bym czuła się przez to nieszczęśliwa, czy pokrzywdzona. Odwrotnie, tem bardziej mogę cenić naszą miłość i tem bardziej mogę być z niej dumna, że wolna jest od zoologicznych elementów, któreby ją tylko spospolitowały.
 I naprawdę czuła się wyższą, wznioślejszą, szlachetniejszą, chociaż trochę zdezorjentowaną.
 Byli jakby rodzeństwem. Zajmowała się jego codziennemi drobiazgami, z niezmierną przyjemnością robiła w jego pokoju porządki, przyszywała guziki, reparowała bieliznę. Co najdziwniejsze było dla niej w tem wszystkiem, to łatwość, z jaką Marjan na to się zgodził. Więcej. Nieraz spostrzegła, że przygląda się jej w takich chwilach z uwielbieniem i z radością. Jego zastrzeżenia i protesty miały ton ściśle formalny.
 Często czytywał jej głośno różne dzieła, przerywając czytanie krytycznemi uwagami. Czasami jednak milknął i wówczas czuła jego wzrok pełen jakiejś zaczajonej czułości, śledzący ruchy igły w jej ręku.
 — Pełno tu ciebie — mawiał, wciągając w płuca powietrze tak, jakby oddychał pachnącem powietrzem lasu.
[178] I rzeczywiście obecność Anny w pokoju Dziewanowskiego nie kończyła się 2 godzinami, jakie tam spędzała. Każdy przedmiot, każdy szczegół nosił tu ślady jej dbałości, upodobań, pracy. Początkowo ograniczało się to tylko do pracy naprawiania, porządkowania, przestawiania. Gdy jednak w trakcie tego wychodziły na jaw różne braki, Anna to i owo dokupywała, to i owo oddawała do naprawy, pokrywając koszty z tych swoich drobnych oszczędności, na jakie mogła się zdobyć.
 Marjan zbyt mało cenił pieniądze, by się niemi interesować. Dlatego mogła bez obawy dopuszczać się małych nieścisłości w rachunkach. Oczywiście nie podejrzewał wcale, by Anna zrobiła coś podobnego, tembardziej, że dość często dawała mu małe podarki: krawat, książka, spinki, ręczniki z własnoręcznie wyhaftowanym monogramem i t. p.
 Znała w jego pokoju najmniejszy kącik i właśnie dlatego nie mogły ujść jej uwagi bodaj nieznaczne w nim zmiany. W niektórych dopatrywała się ręki kobiecej.
 Czy Marjan miał inną — nie wiedziała. Nieraz aż do bólu musiała zagryzać wargi, by go wprost o to nie spytać, by się nie poniżyć do zazdrości.
 Zresztą o cóż miała być zazdrosna? Miała jego miłość, a reszta nie przedstawiała przecie żadnej wartości. Kiedyś niepytany dał jej do zrozumienia, że dla kobiet typu Wandy ma nie pogardę, lecz niecierpliwą obojętność. Nazwał to u takich kobiet „fałszem wewnętrznym“.
 Pomimo to Anna unikała starannie spotkania z Wandą. Nie z powodu owego „fałszu wewnętrznego“, lecz pod wpływem intuicji, która nie przestawała ostrzegać ją, że właśnie Wanda jest jej rywalką.
 W duchu postanowiła sobie za wszelką cenę doprowadzić do odsunięcia jej od Marjana, lecz pobudką tej [179]decyzji nie była zazdrość. Anna czuła, że tamta kobieta nie daje Marjanowi nic, literalnie nic, że natomiast żywi się jego inteligencją, wiedzą — i ciałem.
 Tymczasem wstrzymywała się od przedsięwzięcia jakichkolwiek kroków w tym kierunku, czekając na nadarzającą się sposobność. Jej własna sytuacja przedstawiała się narazie mglisto. O porzuceniu Karola nie mogła myśleć nie tylko przez wzgląd na Litunię, lecz i dlatego, że byłoby to równoznaczne z pozostawieniem męża bez środków do życia. Pozatem nie istniała jeszcze dostatecznie wyraźna przyczyna: Dziewanowski nigdy ani jednem słowem nie wspomniał o małżeństwie, a i w zasadzie, abstrahując od niepełności ich stosunku, małżeństwo z nim, właśnie z nim, wydawało się czemś nierealnem. Oczywiście byłoby to cudowne: małe mieszkanko gdzieś na kolonji Staszica, trzy, cztery pokoje, duża bibljoteka dla Marjana i jasny słoneczny pokój dla Lituni. Codziennie, wracając z biura, cieszyłaby się ich oczekiwaniem. Na usposobienie Marjana napewno świetnie wpłynęłoby obcowanie z tak rozkosznem maleństwem, jak Litunia. Pokochałby ją napewno, jak własne dziecko... A jak dodatnio wpłynęłoby na rozwój umysłowy Lituni wychowywanie się pod okiem Marjana, w tej atmosferze kultury uczuć i spokoju, pogody i szczęścia...
 Anna czuła całkowitą swobodę w snuciu marzeń na ten temat, swobodę tem większą, że wszystko to było nieskończenie dalekie od rzeczywistości. Przeczuwała, że zwierzenie się z tych pragnień przed Marjanem przeraziłoby go już samą perspektywą zmiany. Zmiana i konieczność decyzji zawsze go odstraszały, nawet w kwestjach niewielkiej wagi. Przed powzięciem postanowień tak kategorycznych i ostatecznych zawsze był zdolny do panicznej ucieczki.
 A pozatem Litunia. Marjan dotychczas nie stykał się [180]z dziećmi i bał się ich. Nieraz obserwowała w ogrodzie czy w tramwaju, z jakiem zdumieniem, bo nie chciała w tem widzieć niechęci, przyglądał się dzieciom. Unikał starannie dotyku ich małych rączek, uśmiech, którym odpowiadał na ich pytania i zaczepki był wymuszony, przykry i wystraszony. Chwilami odnosiła wrażenie, że brzydzi się dzieci. Kiedyś opowiedziała mu o Lituni i o jej inteligencji. Litunia tak tłumaczyła zjawisko wiatru:
 — To ploste. Drzewka lobią wiatl. Machają gałązkami i lobią wiatl.
 — Czyż to nie wspaniałe? — zapytała Anna.
 Marjan szeroko otwierał oczy, trochę śmiał się i mówił, że dzieci umieją zaskakiwać starszych swoją filozofją i logiką, że mają swoisty dar obserwacji, a dalej przeszedł do rozważań, ile to błędów popełniła i jeszcze popełnia nauka przez całkiem podobne odwracanie przyczyn i skutków. Odkrycie Kopernika, wiele przykładów z fizyki, medycyny, ekonomji, meteorologji, albo w historji kultów — ileż przykładów. Wreszcie przeszedł do kwestjonowania różnych teoryj o wpływie życia na sztukę i sztuki na życie.
 Myśl jego uciekała od dzieci. Mężczyźni wogóle nie rozumieją dzieci. Karol naprzykład bezsprzecznie kocha Litunię, a nie umie spędzić z nią więcej niż pół godziny, bo się nudzi, a nudzi się dlatego, że nie potrafi zrozumieć i wczuć się w jej świat.
 — Mój ojciec — powiedziała kiedyś Anna — twierdził, że jeden jest tylko sposób rozumowego uświadomienia nieśmiertelności: mieć dziecko i pojąć, że ono jest naszym dalszym ciągiem, że jednostka stanowi tylko jedno ogniwo w wielkim łańcuchu.
 Marjan milczał przez dłuższą chwilę i potrząsnął głową:
 — To prawda, ale czyż to nie jest tragiczne?
[181] — Dlaczego tragiczne?
 — Stworzyć nową istotę i zmusić ją, by dziedziczyła nie tylko moje ułomności psychiczne i fizyczne, lecz cały potworny bagaż, narzucony przez tysiące pokoleń?
 — Widzisz tylko złe strony tego bagażu — zaprotestowała, — a przecie dziedziczy się również kulturę, inteligencję, subtelność, wiele innych dodatnich cech.
 — Nie równoważy to zła. Ciężar odpowiedzialności za to dziedzictwo ludzkość doskonale wyczuwa. Weź naprzykład stale powtarzający się w wielu religjach motyw odkupienia win. Zawsze ma wreszcie urodzić się taki potomek, który odkupi grzechy poprzednich pokoleń. Jeżeli istnienie będziemy pojmowali jako ciągłość nierozerwalną, złożoną z istnień indywidualnych, równa się to staczaniu ciężaru odpowiedzialności na potomstwo. Ono ma być lepsze od nas, mądrzejsze, szlachetniejsze. Udajemy, że w to wierzymy, bo przecie nie możemy zamknąć oczu na prawdę, że przekazujemy mu wszystkie nasze winy, a nie stać nas na danie im sił większych, niż posiadamy sami, ciężar wciąż rośnie, a siły wciąż maleją z pokolenia na pokolenie. I nie jest wygodną bajeczką odwracanie się za siebie ze czcią i czołobitnością dla przodków. Oni byli lepsi, musieli być lepsi. Bajeczką jest wiara w przyjście Mesjasza. W tem szukamy usprawiedliwienia, do tego dorabiamy sobie teorje.
 — Mówi przez ciebie pesymizm — westchnęła Anna.
 — Nie. Mówi strach przed odpowiedzialnością.
 — Odpowiedzialnością przed kim?
 Zmarszczył brwi i opuścił głowę:
 — Nie wiem.
 Powiedział to takim głosem, jakby przechodził największą udrękę. Ile razy mówił te słowa, zawsze [182]zdawało się Annie, że sprawiają mu nieznośny ból. A przecie wokoło było jasno, słonecznie, zielono, ogród Botaniczny pachniał wszystkiemi zapachami lipca, zdala dolatywał gwar miasta, pracującego wesoło, żywego, miał przy sobie ją, kochającą i kochaną i siedzieli przytuleni pod wielkim ślicznym kasztanem, którego gałęzie wachlowały spokojnie i uroczyście — robiły wiatr.
 I cóż chciał wiedzieć ponadto i poco wiedzieć?!
 Przesunęła dłonią po jego czole. Pomyślała, że pozna Litunię i pokocha i nie będzie patrzał na nią wystraszonemi oczyma. I miną mu smutne myśli, które oczywiście zrodziły się stąd, że wgłębi, w duszy, chciałby napewno mieć też dziecko, lecz nie może i boi się, że nigdy nie będzie mógł.
 Było to już dawno, ale Anna pamiętała każde jego słowo i każde spojrzenie z tego lipcowego niedzielnego ranka. I teraz, pochylona nad papierami, nad bezdusznemi obcemi papierami przypominała sobie:
 — Kto wie — powiedział — może ty jesteś stokroć mądrzejsza odemnie.
 — Nie żartuj — oburzyła się.
 — Ty i twoja córeczka... Litunia. Bo mądrość może jest tylko prostotą. A czyż nie jest w grucie rzeczy obojętne, co stanowi przyczynę, a co skutek?...
 — Z tobą muszę być szalenie ostrożna — zaśmiała się. — Ty z każdego zdania wysnuwasz całe systemy filozoficzne, nawet ze zdania Lituni. Ale teraz powtórzę ci takie, z któremktóremi już nic nie potrafisz zrobić. Uważaj: Kiedy byłam z Litunią w poznańskim ogrodzie zoologicznym i pokazałam jej węża, zapytała: — a jak wąż chce pomachać ogonem, to w którem miejscu zaczyna?
 — Na pytania dzieci — zaśmiał się — rzadko można znaleźć odpowiedź. To są talmudyści i scholastycy.
 — Ależ nie! To są czarujące stworzonka! — zawołała rozpaczliwie.
[183] Zamyślił się i powiedział żartobliwie:
 — Nie czuję tego po sobie
 — Dlaczego po sobie.
 — Bo ja mam dla ciebie uczucie jakby także dziecka do matki, a jednak nie zaliczam się do czarujących stworzonek.
 — Jesteś okropnym potworem — powiedziała głośno i jednocześnie zastanowiła się: rzeczywiście w ich stosunku jest coś z synostwa i macierzyństwa, co zresztą da się wyjaśnić bardzo prosto. Każda kobieta odnosi się do bliskiego sobie mężczyzny z pewnym odcieniem matczynej troskliwości, a podkreśla to jeszcze bardziej życiowa niepraktyczność Marjana, wymagająca nieustannej opieki.
 Teraz, kiedy przyjeżdżał Karol i Litunia i kiedy będzie musiała wiele czasu im poświęcić, z trudem uda się jej znaleźć kilka minut dla zajęcia się jego sprawami, tembardziej, że i w Mundusie zaczynał się sezon wszelkich wycieczek jesiennych.
 Z każdym dniem przybywało roboty, a teraz, gdy Minz uwziął się kontrolować niemal wszystko, co robiła, trzeba było znacznie więcej uwagi poświęcać byle drobiazgowi. I tak pracowała z wrodzoną sumiennością i z tą dokładnością, którą już miała we krwi, lecz świadomość, że byle szczegół, byle drobne niedopatrzenie może ją narazić na przyczepki Minza, stwarzała pewną nerwowość w pracy.
 Nadto miała sporo kłopotów z urzędnikami. W biurze nie ustawały plotki, intrygi, wzajemne oskarżania się i złośliwości, wynikające nie tyle może z zawiści ile z samego faktu ustawicznego przebywania ze sobą. Nieraz musiała perswadować, godzić lub upominać podwładnych, a stale wysłuchiwać ich zwierzeń, pokątnych denuncjacyj i żalów. Po niejakim czasie znała już doskonale prywatne stosunki nie tylko każdego z [184]pracowników swego działu, lecz i z całego Mundusu. Ten bił się z żoną i przychodził podrapany, inny formalnie głodził się, bo kupił na raty plac w Piasecznie, inna miała narzeczonego, lecz chodziła po kinach z takim facetem od wyścigów, a prawie każdy pozatem w biurze robił coś komuś na złość, przewracał do góry nogami kartotekę, zamazywał najpotrzebniejsze pozycje w tabelkach, palił nieznośne papierosy, a wogóle opowiadał niestworzone rzeczy o kolegach.
 Atmosfera w biurze, jak to zauważyła, uzależniała się głównie od dwóch czynników: od pogody i od daty wypłaty pensyj. Im dalej było od pierwszego i im gorsza pogoda, tem bardziej atmosfera stawała się kwaśna, zjadliwa i naładowana elektrycznością.
 Wszystko to oczywiście blisko obchodziło Annę, gdyż nie tylko odbijało się na wydajności pracy, lecz i na jej własnem usposobieniu. Zdążyła zauważyć, że dział turystyczny najlepiej i najsprawniej pracuje przez kilka dni po każdej wielkiej burzy, kiedy wszyscy byli pokłóceni, nie rozmawiali ze sobą i tylko czyhali, by przyłapać kogoś na błędzie, opóźnieniu czy nieścisłości. Wówczas wybuchał krótki skandalik i robota szła zawzięcie. Anna jednak w takich dniach czuła się wprost nieszczęśliwa. Nie umiała oddychać takiem ciężkiem powietrzem i robiła wszystko, by doprowadzić do jakiej takiej zgody.
 O ile orjentowała się, ją samą lubiano o tyle, że docierające do niej plotki o jej prywatnych sprawach nie miały zbyt wiele złośliwości. Mężczyźni nadskakiwali jej z umiarem i szacunkiem, kobiety nie miały powodu do zazdrości, gdyż starała się ubierać zawsze najskromniej, a żadnego z urzędników nie kokietowała. W biurze naturalnie było kilka par zaręczonych, zaręczonych mniej lub więcej skutecznie, co w żaden sposób nie dawało się ukryć przed bacznemi spojrzeniami tego [185]małego społeczeństwa i stanowiło temat licznych dowcipów. Anna właśnie nad temi parami roztaczała szczególniejszą opiekę i to zjednywało jej życzliwość ze strony par, natomiast wśród samotniczek i samotników miała kilku nie wrogów, bo to byłoby zbyt silnem określeniem, lecz niechętnych.
 Sama nie znosiła dwóch osób: panny Fuchsówny, starzejącej się utlenionej histeryczki i pana Kątkiewicza, szarmanckiego młodzieńca o pryszczowatej twarzy, snobizującego się swemi znajomościami w arystokracji. Nie cierpiała ich. Ilekroć też w jakimś interesie przechodziła przez biuro, nigdy nie ominęła okazji zatrzymania się przy ich biurkach i sprawdzenia, co robią i jak. Ponieważ zaś każde takie zatrzymanie się wymagało usprawiedliwienia, a nie zawsze znalazł się odpowiedni pretekst, używała uwag i przypomnień w takim tonie, by nie dopuścić sprzeciwu.
 Kiedyś oboje zmówili się i poszli widocznie do Minza na skargę, gdyż Minz zapytał ją wprost, czy to prawda, że szykanuje Kątkiewicza i pannę Fuchs. Oczywiście zaprzeczyła, ale nie mogła im tego darować i powiedziała:
 — Postaram się udowodnić panu dyrektorowi, że nietylko ich nie szykanuję, lecz dotychczas pokrywałam wiele ich karygodnych błędów.
 — Jakto pani pokrywała?
 — Naprawiałam je sama.
 — Bardzo słusznie, gdyż pani jest odpowiedzialna za wyniki pracy w swoim dziale.
 Anna uczuła się tem dotknięta.
 — Gotowa też jestem ponosić całkowitą odpowiedzialność, lecz jedynie w warunkach, gdy mam zaufanie do danego pracownika. Otóż do panny Fuchs absolutnie nie mam zaufania. Ona ma kurzą pamięć i robi moc omyłek. Zaś pan Kątkiewicz pisuje w biurze listy, a w jego kartotekach panuje chaos.
[186] — Należało mi o tem powiedzieć wcześniej — skrzywił się dyrektor.
 — Miałam nadzieję doprowadzenia rzeczy do porządku we własnym zakresie, ale skoro moje napomnienia uznane zostały za szykany, nie widzę powodu do robienia wysiłków.
 — Zatem żąda pani wydalenia Fuchsówny i Kątkiewicza?
 Anna bez namysłu odpowiedziała:
 — Tak, panie dyrektorze.
 — Dobrze... Hm... zechce pani w ciągu najbliższych dni przedstawić mi konkretne wypadki.
 — Jak pan dyrektor sobie życzy.
 Nazajutrz po tej rozmowie przyszły jej jednak refleksje: w gruncie rzeczy ci oboje nie byli gorsi od innych, od reszty pracowników, z których każdemu to lub owo dałoby się zarzucić. Zwlekała tedy z dostarczeniem Minzowi dowodów przeciw nim w nadziei, że on zapomni i wszystko będzie postaremu. Jednakże Minz nie zapomniał. Przy lada sposobności wracał do tej sprawy, domagając się obiecanych dowodów. Jakkolwiek irytowało to Annę, jakkolwiek dopatrywała się w postępowaniu Minza objawów jego niedobrego charakteru, tem niemniej musiała dotrzymać słowa, o co zresztą nie było trudno. Kilka szybko po sobie zaszłych okazyj doprowadziło do nieuniknionej konsekwencji; przed pierwszym Kątkiewicz i Fuchsówna otrzymali wymówienia.
 Anna, która musiała podsygnować listy z wymówieniami, od rana chodziła jak struta. Zdawało się jej, że w spojrzeniach wszystkich kolegów dostrzega potępienie i niechęć. Kątkiewicz ukłonił się jej ze zwykłą swobodą i jakby z ironją, natomiast Fuchsówna przez cały dzień miała zapłakane oczy, a przed siódmą przyszła do [187]boksu Anny i nim zaczęła mówić dostała ataku spazmów.
  To było już nie do zniesienia. Anna drżącemi rękami podawała jej wodę, głaskała po szorstkich utlenionych włosach, własną chusteczką wycierała mokrą twarz, z której warstwami schodziła szminka. Wreszcie sama odwiozła ją taksówką do domu.
 Fuchsówna mieszkała w małym odnajętym przy jakiejś niezamożnej rodzinie pokoiku, urządzonym pretensjonalnie, wypięknionym kretonowemi sztywnemi falbankami w jasne kwiaty i bronzowanemi gipsami, przedstawiającemi różne sytuacje mitologiczne. Ręcznie robione abażury ze sztucznego jedwabiu, zakopiańskie drewniane potworności, trochę niedorzecznego folkloru, pasiaków i chust, zbieranina różnych „souvenir de“ z tanich uzdrowisk, jakaś straszliwa akwarela z altanką i z włoskiemi topolami, kilka tandetnych imitacyj batików, sterty ilustracyj tygodniowych i w pluszowej ramce portret pucułowatego kapitana o impertynenckiej minie, wzdętym biuście i baraniem spojrzeniu. O tym kapitanie, byłym narzeczonym panny Fuchs, wiedział cały Mundus: kochał ją do szaleństwa i był stuprocentowym mężczyzną, ale umarł na ślepą kiszkę.
 Przed portretem we flakonie z taniego szkła stały celofanowe kwiaty.
 Wszystko razem było przygnębiające i tak bolesne, że Anna z trudem hamowała łzy. Nadomiar w pokoju panował zapach perfum hiacentowych, a zza ściany ryczało radjo.
 Fuchsówna chlipała i wśród chlipania rozżalała się coraz bardziej nad utraconą posadą, nad swoim losem, nad złym światem i zimnem sercem bliźnich. Anna pocieszała ją, jak umiała, przyrzekała, że zrobi wszystko, by Minz wymówienie cofnął, że w ostateczności wystara się dla niej o inną posadę. Sytuacja była tem [188]nieznośniejsza, że Anna śpieszyła się do Dziewanowskiego, a tu w żaden sposób nie wypadało wyjść, gdyż Fuchsówna zaczęła obszernie opowiadać historję swego życia, poczynając od dziejów pożycia rodziców, które zakończyło się porzuceniem matki przez wiarołomnego ojca, poprzez gimnazjum, wiele szkół kształcących zawodowo, wiele posad, utraconych wskutek redukcyj i intryg, poprzez stosunki z bogatą, a złą i nieuczynną rodziną... Wreszcie wydobyła swoją metrykę, by udowodnić, że naprawdę ma tylko dwadzieścia dziewięć lat, a nie czterdzieści dwa, jak mówią w biurze te, co ani wdziękiem, ani świeżością jej nie dorównują. Annie przy oglądaniu metryki chciało się już śmiać wobec rażącej dysproporcji między jej datą, a datą wypisaną skrupulatnie przez czas na twarzy biednej Fuchsówny.
 Przypomniał się jej znowu Władek Szerman, który przy jakiejś okazji mówił o metryce kobiecej:
 — Jest to dokument tak szanowny, że czasami gotów jestem uwierzyć w jego autentyczność.
 Rozstały się najcieplej, jak tylko Anna umiała. I od tego dnia nabawiła się w biurze nowej dokuczliwej historji: panna Fuchs uznała się za jej serdeczną przyjaciółkę i przynajmniej dziesięć razy dziennie przychodziła do boksu z wszelkiemi możliwemi i niemożliwemi interesami.
 Cóż mogła na to poradzić, trzeba było cierpieć.
 Z Kątkiewiczem sprawa przedstawiała się gorzej. Okazało się, że od szeregu miesięcy żył zaliczkami i przez czas wymówienia nic mu się już nie należało. Bystre oczy kolegów dostrzegły też wkrótce, że sprzedał zegarek, papierośnicę i pierścionek. Podobno nawet usunięto go z mieszkania. Często przychodził do biura zabłocony, brudny i z czerwonemi białkami. Zaczął pić. Razu pewnego przyszedł tak pijany, że zasnął przy biurku. Jak na złość licho przyniosło Minza właśnie [189]w tej chwili. Oczywiście został natychmiast wydalony, a nazajutrz, gdy zjawił się, by zabrać z szuflad swoje drobiazgi, przeszedł obok Anny, nie kiwnąwszy jej nawet głową. Był blady i miał zacięty wyraz twarzy, a ramiona jakoś mu się garbiły. Anna wiedziała, że odmówiono mu wydania świadectwa i niewiadomo dlaczego zaczęła prześladować ją myśl, że Kątkiewicz popełni samobójstwo.
 Nie spała tej nocy, a zrana po drodze kupiła gazetę i przestudjowała rubrykę wypadków, lecz wzmianki o Kątkiewiczu nie znalazła. Długo nie mogła się pozbyć myśli o nim. Na szczęście przyjazd Karola i Lituni odciągał jej uwagę od spraw biurowych. Ileż dałaby za to, by nie trapić się wyrzutami sumienia z powodu tych dwojga wydalonych. Gdyby nie była kierowniczką, gdyby nie należało do jej obowiązków kontrolowanie innych — jakby to było dobrze. Taki Minz jest napewno w jeszcze gorszem położeniu. Przecie musi dbać o interes biura i ten interes stawiać na pierwszem miejscu, a z drugiej strony nie może wyrzec się uczuć ludzkich. Jak pogodzić jedno z drugiem, jak dozować kryterja?... Nie wolno przecie działać na szkodę instytucji, a krzywdzić ludzi to okropne, to nie daje spokoju...
 Dziewanowski, któremu zwierzyła się z tych trosk i wątpliwości, powiedział:
 — Są tacy, którzy kierują się zasadami i bezwzględnie umieją je zastosowywać do każdej okoliczności.
 — Ależ nie można tego stosować do żywych ludzi! Każdy z nich jest inny, każdy inaczej przeżywa, inaczej reaguje. Dla jednego może być niczem, małą przykrością to, co innego doprowadzi do samobójstwa. A pozatem weźmy choćby pod uwagę wielkie różnice w warunkach materjalnych. Tu nie można stosować zasad, stosować szablonu, gdy się ma do czynienia z życiem i śmiercią
[190] — Jeżeli życie i śmierć — w zamyśleniu powiedział Marjan — są aż tak ważne, jak się nam zdaje.
 — Jakto nam? Czyż sądzisz, że taki Minz nie liczy się z tem wcale?... Nie można przesadzać. Każdy ma trochę sumienia.
 — Ale sumienie to tylko manometr nastawiony do danej skali ciśnień.
 — Chcesz przez to powiedzieć, że reguluje się według zasad?
 — Coś w tym rodzaju — potwierdził Dziewanowski — większość ludzi przyjmuje pewne zasady, jako prawdy bezwzględne, jako dogmaty. Nigdy ich nie kwestjonuje, nie bada, nie analizuje. I to stanowi ich siłę.
 — I żyją naślepo?
 — Tego nie można powiedzieć, gdyż wierzą w swoje dogmaty, gdyż dorobili do tej wiary mniej lub więcej wymowne rozumowanie, rozumowanie w każdym razie dla nich samych wystarczające. I to, powtarzam, stanowi ich siłę.
 — Raczej niższość.
 — Może.
 — Przecież to oczywiste — zniecierpliwiła się.
 Marjan uśmiechnął się:
 — Uważaj, bo zawadzisz o dogmat! Pewność, z jaką klasyfikujesz relatywizm i dogmatyzm jest prawie dogmatyczna. A jakże ta pewność będzie wyglądała, skoro zapytam cię, jaką miarę stosujesz?...
 Po tej rozmowie Anna w duchu uznała, że świat i jego urządzenia, że człowiek i jego sprawy, to rzecz niesłychanie skomplikowana, przerażająca swym ogromem, powikłaniem i odpowiedzialnością za każdy uczyniony krok. W końcu doszła do wniosku, że najlepiej wcale o tem nie myśleć. Zresztą nawał bieżących aktualnych spraw ułatwiał jej wyzbycie się tych zmartwień.
 Przyjechał Karol z boną i z Litunią. Dziewczynka [191]była lekko zaziębiona i kaszlała. Na szczęście nie miała gorączki. Wyglądała wcale dobrze, trochę wyrosła i nabrała ciała. Karol natomiast schudł i jakby nieco się postarzał. Robił wrażenie dziwnie obce i szare.
 Już na dworcu wyraził przypuszczenie, że Litunia dostanie zapalenia płuc, że w pensjonacie będą pluskwy, że tutejszą kuchnią zepsuje sobie żołądek i że wszelkie nadzieje na przeniesienie się do Warszawy na stałe okażą się pustemi mrzonkami.
 Początkowo radość z przybycia Lituni wypełniała Annę tak całkowicie, że nawet na to nie zwracała uwagi. Ze śmiechem przyjęła nawet zawieruszenie się walizki, której długo nie można było odszukać z racji niezaradności Karola.
 Postanowiła sobie, że wynajdzie jakiś sposób, że urwie małe pół godzinki, by pokazać Litunię Marjanowi. Narazie nie było o tem mowy. Ulokowanie Karola w pensjonacie, omówienie różnych pilnych spraw i prezentacja Lituni na Polnej — zajęły zbyt wiele czasu. Pani Grażyna przyjrzała się dziecku uważnie i orzekła, że jest podobna do ojca, a Kuba chrząknął i zapytał:
 — Cóż u ciebie słychać, moja mała?
 Anna była rozczarowana takiem przyjęciem jej córeczki, córeczki, która oczywiście nie jest żadnym cudem świata, ale bezsprzecznie najładniejszem i najlepiej rozwiniętem dzieckiem, jakie kiedykolwiek widziała.
 Wieczorem, gdy Anna została sama z mężem, obojętnie słuchała jego utyskiwań, łagodnie, ale stanowczo unikała jego pieszczot i przygotowywała w myśli dłuższą przemowę, której sensem miało być: z pożycia ze mną musisz zrezygnować, gdyż kocham innego.
 Do przemowy jednak nie doszło. W pokoju było prawie ciemno w drugim obok spała Litunia. Jej [192]oddech wysilony wskutek zakatarzenia był na szczęście równy i głęboki. Bona wyszła do kina i zostali sami.
 Jeżeli próby pieszczot ze strony Karola stawały się coraz bardziej przedsiębiorcze, sprzyjały temu nietylko okoliczności, lecz i słabnący opór Anny: ciało dopominało się o swoje prawa, skrupuły malały, przyzwyczajenie naskórka przyśpieszało konkluzje myślowe i obowiązkowi małżeńskiemu stało się zadość.